سام قندچی: مشکل اصلی سکولارهای ایران

6 بهمن ماه 1393 ـ 26 ماه ژانويه 2014

مشکل اصلی سکولارهای ایران
سام قندچی

چهار سال پیش در مورد علت شکست تاریخی سکولاریسم در کشورهایی نظیر ایران بحث شد(1). جوانب مختلف این موضوع نیز طی سال ها بطور جداگانه مورد بررسی قرار گرفته اند(2). برخی، دلیل عدم پیشرفت آلترناتیوهای سکولار در ایران را مذهبی تر شدن مردم می دانند. اما مردم ایران نسبت به صد سال پیش کمتر مذهبی هستند. این امر هم امروز واقعیت دارد و هم زمان انقلاب درست بود. آیا روشنفکران ایران مذهبی تر شده اند؟ این هم از واقعیت دور است. پس مشکل کجاست؟

متأسفانه سکولارهای ایران در یک قرن گذشته دنبال «مدینه فاضله» بوده اند و حتی برخی از سکولارهای ایران همین امروز می خواهند از سکولار دموکراسی مدینهء فاضلهء تازه ای بسازند و چون خود نیز به چنین مدینه فاضله ای اعتقاد چندانی ندارند، توان شان برای قانع کردن دیگران هم تضعیف شده است.

در ابتدای مشروطیت نویسندگان آن دوران چنان تصویری از غرب می دادند که گوئی کعبهء آمال و آروزهای آنهاست و اگر ایران چنان شود گلستان خواهد شد. مدینهء فاضله شان غرب بود. بعدها که جنبش کمونیستی در جهان، و بویژه در کشورهای تحت سلطه، به نقد سرمایه داری نشست، کمونسیم خود نیز مدینه فاضله دومی شد که بخش اعظم روشنفکران سیاسی ایران به دنبال آن افتادند. جالب است که فقط بخش بسیار کوچکی از روشنفکران سوسیالیست ایران با سوسیالیسم اروپایی، که برایش کمونیسم کمتر بمثابه مدینه فاضله مطرح بود سمت گیری کردند. سوسیالیزم اروپایی بیشتر دنبال قوانین عادلانه تر مالیاتی برای بهبود وضع کارگران بود(3). بعدها نیز که بین چین و شوروی اختلاف بر سر رسیدن به مدینه فاضله افتاد، کمونیست های ایران با یکی از آن دو بخش سمت گیری کردند و کماکان اعتقادات شان به مدینه فاضله کمونیستی پابرجا ماند. تا آنکه با مرگ مائو از یک طرف در کمپ طرفدارن چین پراکندگی به راه افتاد و در کمپ شوروی نیز در کشورهایی نظیر لهستان کسانی نظیر، دو سال قبل از انقلاب ایران، کولاکوسکی(4) و ديگران اعتقادات به آن مدینه فاضله را از بنیان به چالش کشیدند. در زمان انقلاب ایران دیگر نه سکولارهای ایرانی طرفدار غرب می توانستند از غرب بعنوان مدینه فاضله حرفی به میان آورند و نه سکولارهای طرفدار کشورهای کمونیستی(5).

البته در مورد مردم عادی وضع در غرب به گونه ای دیگر است. در غرب مردم سکولار اغلب مذهبی هستند اما دلیل قبول مذهب از سوی مردم عادی برای آن است که در مورد مسائل کلی هستی هر روز فکر نکنند و انرژی خود را صرف کارهای دیگر کنند. در جوامع مدرن، چه خوب و چه بد، برای مردم عادی قبول یک حزب سیاسی نیز در دو قرن اخیر به همین منوال بوده و به نوعی نظیر مذهب در خانواده ها استمرار داشته است. اما در زندگی روزمره، مردم پراگماتیست هستند و سکولار عمل می کنند و نه مذهبی. مردم عادی در ایران و خاورمیانه نیز چندان فرقی ندارند.

اما مشکل اصلی روشنفکران ایران دقیقاً همین است که می خواستند، بجای طرحی مذهبی، مدینهء فاضلهء دیگری ارائه دهند؛ در صورتی که در غرب، سکولارها، چه طرفداران سرمایه داری و چه طرفداران سوسیالیزم، اهداف خود را کمتر بر مبنای مدینه فاضله ساخته اند و توان شان در تأثیر بر جامعه، بر اثر این بحران های مربوط به مدینه فاضله غیرمذهبی، کمتر آسیب دیده است. در خاورمیانه بالعکس آنهائی که دنبال مدینه فاضله هستند با سقوط مدینه های فاضله غیر مذهبی، حالا یا از صدر اسلام برای خود مدینه فاضله می سازند يا که از دولت های باستانی قدیم در این مناطق و يا از آرزوهای قومی(6). متأسفانه، «برخورد پراگماتیستی به واقعیات جامعه» هنوز ریشه نگرفته و پلاتفرم های حزبی با چنین ساختاری مورد توجه قرار نمی گیرند و اعتقاد عمیق بر نمی انگیزند. مثلاً، سیستم مالیاتی در جامعه که در همهء جوامع غربی موضوع اصلی برای برخورد به موضوع عدالت اجتماعی است مورد بررسی هیچیک از سازمان های سیاسی ایران، حتی جریان های چپ، قرار نگرفته است.

بطور خلاصه می شود گفت که مشکل اصلی روشنفکران سکولار ایران احساس تعلق به نوعی مدینه فاضله است و گوئی تا مدینه فاضله ای در میان نباشد نه تنها اعتقاد محکمی به طرح ها و برنامه های خود ندارند بلکه هرگونه کار در مورد برنامه ها نیز به فراموشی سپرده می شود و در میان هوادارن سکولارها نیز حتی کسی برای چنین فعالت هایی حاضر نیست انرژی و پول صرف کند.

هر آنچه نیز تا به حال در این عرصه های فکری انجام شده اقداماتی به همت شخصی افرادی معدود بوده که به سکولاریسم با چاشنی مدینه فاضله نظر نداشته اند و از امکانات شخصی خود مایه گذاشته اند اما متأسفانه چنین تلاش های فردی نمی تواند به تشکلات و سازمان هایی نظیر احزاب سکولار قدرتمند آمریکا و اروپا منتهی شود و همچنان در خاورمیانه تشکلاتی نظیر اسلامگرایان، که مدینه فاضله ارائه می دهند، موفق تر هستند.

در 30 سال آینده، جهان به نقطه سینگولاریته خواهد رسید و جوامعی که برای چنین تحولی برنامه ندارند مانند نئاندرتال ها از بقیه عقب خواهند ماند (7) و دوای کار هم ارائهء مدینهء فاضلهء تخیلی نیست بلکه داشتن برنامه های مناسب مبتنی بر کار تحقیقاتی و علمی برای جامعهء ایران در فضای چنین تکاملی است(8).

حتی نیم قرن پیش نيز ایرانیانی، نظیر فریدون اسفندیاری، این واقعیات را مطرح کرده اند(9)؛ اما متأسفانه اکثریت روشنفکران سکولار ایران هنوز هم در چنبرهء اندیشه های مدینه فاضله محصورند.