الیزابت اوزدالگا: خطر رویاروئی سیاسی در ترکیه

تأسيس: 14 مرداد 1392 | در نخستين کنگرهء سکولار های ايران | همزمان با 107 مين سالگرد مشروطه

22 خرداد ماه 1394 ـ 12 ماه ژوئن 2015

خطر رویاروئی سیاسی در ترکیه*
الیزابت اوزدالگا

سکولاریسم، از بدو تاسیس ترکیه، امامان نماز جمعه را از دامن زدن به بحث های سیاسی در تریبون نماز جمعه منع کرده بود. ولی از دههء شصت میلادی به بعد، این استقلال، بتدریج تضعیف گردید و احزاب از آن، برای فعالیت های خود استفاده نمودند. بطوری که امروز خطر رویاروئی سیاسی بسیار بالا ست.

با توجه به وقایع چند دههء گذشته در خاورمیانه و افزایش بی ثباتی ها، و ارتباط نمازهای جمعه با تظاهرات، بمب گذاری ها و دیگر فعالیت های خشونت آمیز، اغلب نمازهای جمعه در معرض توجه قرار داشته اند.

ولی، در ترکیه تظاهرات وسیع در ارتباط با نماز جمعه نادر بوده است. اما، اگر به سال های قبل از انحلال امپراتوری عثمانی نظاره کنیم. چنین نمونه هائی را در آن زمان می تواند مشاهده نمود. اصلاحاتی که بعداز سال 1923 در سراسر خاورمیانه و در دوران بین دو جنگ صورت گرفت، به معنی این بود که نهادهای مذهبی تحت کنترل شدید حکومت قرار گيرند.

بعداز لیبرالیزه شدن سیاست و گذار به سیستم چندحزبی در دهه 1950، حکومت، مذهب را تحت کنترل خود قرار داد. تحصیلات امامان جماعت و سایر افراد مذهبی که در دوران تک حزبی 1925 ـ 1946 منحل شده بود، بعداز پایان جنگ جهانی دوم با احتیاط دقیق حکومتی اجازه فعالیت دوباره گرفتند.
سکولاریسم ترکیه، تاثیر کاهش دهنده ای بر نماز جمعه، بمنزله محلی برای طرح نظرات مخالفین حکومت داشته است. ولی این بمعنی این نبود که نماز جمعه عاری از تاثیرات سیاسی بوده است. نمونهء تازه و حاضر آن، برگزاری نماز جمعه در 85000 مسجد، قبل از انتخابات شهرداری های ترکیه در ماه مارس 2014سال جاری می باشد.

موضوع خطبه نماز جمعه: "آزادی و مسئولیت"

خظبه ی مذکور بر پایه داستانی تنظیم شده که در آن دنیا مانند یک کشتی است و بشریت سرنشینان کشتی می باشند. سرنشینان از دو گروه با اعمال متفاوت تشکیل شده اند: گروهی از آنها انسانهای "صالح" می باشند که از خدا می ترسند. گروه دیگر "ناصالح" و کورند و فقط دنبال آمال و آرزوهای خویش هستند و احساس مسئولیت نمی کنند و ملاحظه هم ندارند. این گروه با اعمال ناصالح خود فقط به خودشان صدمه نمی زنند. بلکه تهدیدی برای تمام سرنشینان کشتی ـ تمام بشریت جهان ـ می باشند.

طبق قرعه ای، گروه "ناصالح" در طبقه پائین کشتی اسکان داده میشوند. آنها در مسیر سفر تشنه میشوند. ولی بجای اینکه با بقیه سرنشینان که در طبقه بالائی بودند تماس بگیرند تا آب تهیه کنند. تصمیم میگیرند که با ایجاد سوراخی در ته ِ کشتی برای رفع تشنگی خودشان راسا اقدام نمایند تا آب مورد نیاز را تامین کنند. آنها تقاضای کمک نمی کنند. آنها "خودکفائی" را "بهانه" می کنند که بتوانند جنایت خود را مرتکب شوند.

سرنشینان "صالح" که از خدای خود می ترسند. ناظر این عمل جنایتکارانه هستند و به موقع از وقوع فاجعه غرق کشتی جلوگیری می کنند.

اخلاق در مضمون خطبه نماز جمعه چنین تعریف میشود: آزادی به معنی این نیست که انسان دنبال حوادث ناشی از تمایلات شخصی خویش باشد. آزادی باید توام با مسئولیت باشد که از طرف خدا نازل می شود.

ترجمان این خطبه در زندگی امروزی، اشاره به سوء استفاده از رسانه های اجتماعی در زندگی مردم می باشد.

جهان زیر اشاعهء رسانه های بزرگ جمعی و اینترنت خزیده است. بدین طریق ابزار "ناصالحان" و خدانشناسان برای تبلیغات افزایش یافته است و پیام پیغمبر راجع به آزادی توام با مسئولیت، بیش از همیشه برجسته میشود.

خطبه با این دعا که کشتی بسلامت به ساحل برسد و بخاطر بی مسئولیتی آن خدانشناسان غرق نشود. بپایان میرسد.

برای بسیاری پیام خطبه خوب روشن بود؛ آنهائیکه که از خدا می ترسند، صاحبان قدرت را نمایندگی می کنند، یعنی دولت حزب حاکم آ ک پ (حزب عدالت و توسعه) و هواداران آن، در حالیکه آن ناصالحان و بی خدایان گروه های اپوزیسیون را نمایندگی می کنند.

در بهار امسال دولت اردوغان استفاده از توئیتر و یوتیوب را ممنوع کرد. اقداماتی که برای ساکت کردن منقدین صورت گرفت. منقدینی که در باره سوء استفاده های بزرگ مالی در عالیترین مقامات حکومت سوء ظن خود را ابراز نمودند. مخاطبان آنها نیز با انتقاداتی حکومت را زیر سئوال بردند. در روزنامه ها و سایت های اینترنتی اظهارنظر کردند. با این وجود به طوفانی توده ای و عمومی منجر نشد.

این خطبه ها را تشکیلات "دیانت" تنطیم و و پخش می کند: هیئت مدیره تشکیلات امور دینی "دیانت ایسلری باسکانلو" در راس این کارها قرار دارد که در سال 1924 بعداز انحلال نهاد خلافت بنیان گذاری شد که آغازی برای شروع یک اصلاحات وسیع سکولاریستی بود. در اولین دهه آغاز سکولاریسم، هیئت مدیره امور دینی "دیانت" نقش زیادی در جامعه نداشت. مقرراتی که حتی امروزه چارچوب تشکیلات "دیانت" را تعیین می کند بعداز 1965 وضع گردید که از عواقب کودتای نظامی 1960 می باشد. سه حوزهء مسئولیت "دیانت" بطور مشخص عبارت است از عقیده، عبادت و اخلاق؛ که شامل اطلاعات مذهبی و فعالیت های آموزشی؛ امور اداری مساجد از جمله انتصاب امام جمعهء مساجد و سایر اشخاص مذهبی نیز میگردد. معاملات یا مقرراتی که بنحوی با امور سیاسی، اقتصادی و اجتماعی برخورد نماید در حوزه فعالیت تشکیلات "دیانت" نمی باشد. نکته دیگری که دوباره مطرح شده است بهره بانکی می باشد. از دید عموم بهره در اسلام حرام است . ولی بر طبق قانون اساسی سکولار، معاملات ربطی به دین و تشکیلات"دیانت" ندارد.

تنظیم خطبه های نماز جمعه بخشی اساسی از فعالیت های تشکیلات "دیانت" می باشد. در فاصله دو جنگ جهانی امامان و خطیبان نماز جمعه، خودشان خطبه ها را بیان می کردند یا از بین نشریات، کتب و رساله های مذهبی انتخاب میکردند. ولی از دهه 60 میلادی تا امروز این فعالیت بتدریج متمرکز و با انظباط گردیده است.

در یک مجله هفتگی که تشکیلات "دیانت" از سال 1968 منتشر نموده است، همه هفته مضمون خطبه نماز جمعه مطرح می شود. به امامان جماعت و سخنرانانان خطبه نماز جمعه نیز توصیه میشود. به موازات پیشرفت تکنیک و استفاده از فاکس و اینترنت تشکیلات "دیانت" توانست خطبه های خود را با این وسائل ارسال نماید. در کودتای نظامی 1980 کنترل مضمون خطبه های نماز جمعه دوباره شروع شد.

سکولارها و گروه های اسلامی همیشه تلاش کردند که از تشکیلات "دیانت" برای مقاصد سیاسی خود استفاده کنند. ولی در داخل و اطراف تشکیلات کسانی بودند که میخواستند استقلال آن را حفظ کنند. از جمله طیار آلتیوکوجاک ** که رهبر تشکیلات "دیانت "در سال های 1978 تا 1986 بوده است.

در اتو بیوگرافی "غلبه بر مشکلات" که سیس یاینچلیک *** در سال 2011 منتشر نمود، نویسنده از در خواست کودتاگران از تشکیلات "دیانت" در همکاری با کودتای نظامی صحبت می کند. کودتاگران از "دیانت" انتظار داشتند که خطبه هائی تنظیم کنند که هدف آن بالا بردن حس "شهروند خوب" و تاکید بر مبانی و پرنسیب های آتاتورک باشد. بهمین منظور از ستاد فرماندهی کودتا لیستی از 56 "موضوع" به تشکیلات "دیانت" فرستاده شد که برای هر هفته سال و 4 روز بزرگ ملی و مذهبی انتخاب شده بود که باید در مراسم نماز بعنوان خطبه از آنها استفاده شود.
نمونه هائی از موضوعات عبارت بودند از:

(هفته 27)؛ اصلاحات زبان ترکی (تغییر نوشتن با حروف لاتین 1928) و تاثیر منفی حروف عربی بر زبان ترکی

از 56 موضوعی که ستاد فرماندهی به تشکیلات "دیانت" پیشنهاد کرده بود. 49 موضوع به نحوی با آتاتورک، اصلاحات و ایدئولوژی او ارتباط داشت. مضمون پیشنهادات خیلی کم به موضوعات مذهبی پرداخته بود. اگر بنابود با چنان پیشنهادات منفی ِ کمالیستی و ملی گرایانه خطبه های نماز جمعه تنظیم می شد. بنظر طیار آلتیوکوجاک اعتبار و ارزش تشکیلات "دیانت" و نهاد ارتش به خظر می افتاد.

با وجود تمام فشارها که در آن زمان اعمال شد؛ اعم از زیر سئوال بردن ارتش یا نادیده گرفتن دعوت آنها یا "درخواست" رهبری کودتا برای همکاری با آنها، تشکیلات "دیانت" برنامه خود را برای تنظیم خطبه های نماز جمعه با حفظ استقلال اجرا کرد که عمدتا تکیه بر موضوعات سنتی و مذهبی بود. برای 4 روز بزرگ ملی و مذهبی نیز، یادبود روزهای جنگ در سال 1919 تا 1921 در نماز جمعه مورد توجه قرار گرفت که کاری ساده و جاری در تشکیلات بود.

برای موضع گیری در برابر یشنهاد گارد کمالیستی که سخت سکولاریستی و دقیق تر بگوئیم مذهب ستیزانه بود. بسیار کوشش کردیم. طیار آلتیوکوجاک می گوید: با این وجود از کاری که در دهه 1970 انجام دادیم ساده تر بنظر می آمد.

در آن سال ها بعنوان جانشین ریاست هیئت مدیره "دیانت" باید با "حزب سلامت ملی" مبارزه میکردیم. این جنبش که طی 3 دهه توسط ارباکان رهبری شد، از طریق ارتباط مذهبی، "دیانت" را بمنزله موسسه خصوصی وابسته به حزب خودش معرفی می نمود. امامان جماعت با سمپاتی به "حرب سلامت ملی" راه پیشرفت را برای این حزب باز نمودند. و کارمندان تشکیلات "دیانت" انتظار داشتند که فعالان "حزب سلامت ملی" قبل از سخنرانی برای هماهنگی با مساجد خود تماس بگیرند. با این بند بازیها "حزب سلامت ملی" توانست در چند دولت ائتلاقی دهه 70 شرکت کند. بدین ترتیب آنها موقعیت اسلامی خود را تقویت کردند.

طیار آلتیوکوجاک در دهه 50 بعداز لغو سیستم تک حزبی توانست به مطالعه تحصیلات عالی و جدید علوم دینی بپردازد.

او از دهه 70 خاطرات تلخی دارد. او میخواست که به تشکیلات "دیانت" سرو سامان بدهد. نه فقط در حد عزل و نصب اشخاص بلکه احتیاج به یک تجدید سازماندهی اساسی در تشکیلات داشت. موضوعی که تا آن زمان مطرح نبود. او مصمم بود که اصلاحات تشکیلات را در جهت کارهای منطقی و غیرشخصی سوق دهد که با عدم همکاری فعالان سیاسی مواجه شد. در این مورد بطور مشخص فعالان مرتبط با "حزب سلامت ملی" به فعالیت های "خویش و قومی و قبیله ای" یا "حامی مشتری" ادامه دادند.

حزب عدالت و توسعه در طول 12 سال در قدرت به شکل عمیق تری در تشکیلات "دیانت" نفوذ کرده است. حزب حاکم با تغییر قانون در سال 2010، مدیر عامل "دیانت" را به مقام "دبیر دولتی" ارتقاء داد در حالیکه قبلا در سطح یک مدیرکل بود. تشکیلات "دیانت" از افزایش بودجه کلانی برخوردار شد و امروز 120000 نفر در استخدام خود دارد. همزمان "دیانت" استقلال و اعتبار خود را از دست داد. از جمله، استقلال تصمیم گیری در استخدام اشخاص از بین رفت. با این حساب خطبه های نماز جمعه میرود که محل درگیری های سیاسی احزاب گردد. در این فضای ملتهب و قطبی شده ء سیاسی، هیچ دلیل موجهی موجود نیست که ترکیه مانند سایر کشورهای منطقه متشنج نشود.

* الیزابت اوزدالگا، پروفسور جامعه شناسی و محقق اینستیتوی تحقیقاتی سوئدی در استانبول. اين مطلب در تاریخ 24 ماه ژوئن در روزنامه سوئدی سونسکا داگ بلادت منتشر شد. www.svd.se