کورش اعتمادی: دولت سکولار و جامعه سکولار؛ کدام یک؟

تأسيس: 14 مرداد 1392 | در نخستين کنگرهء سکولار های ايران | همزمان با 107 مين سالگرد مشروطه

31 تير ماه 1394 ـ 22 ماه ژوئيه 2015

در قرون وسطا، در مغرب زمین، در تقابل با اقتدار کلیسا که بر تار و پود زندگی اجتماعی و سیاسی مردم سُلطه یافته بود، جنبشی مردمی به همّت جامعهء روشنفکران پا می گیرد که سیطرهِ دین بر پیکرهء جامعه را به چالش می خواند. این جنبش همگانی ماهیتی فرا طبقاتی و فرا ایدئولوژیک داشت و «سکولاریسم» (عرفگرایی؟) را از این رو پیشهء خود کرده بود که پایان بخش استیلا و دخالت گری کلیسا در همهء امور زندگی اجتماعی مردم ـ اعم از سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ـ باشد. روند قطع نفوذ و دخالت گری کلیسا در این دوران در تمامی عرصه های زندگی بشر به گونه های مختلفی معنا شد، اگر چه هدف اصلی آن «تبعید دین و نهاد دین از حوزهء عمومی به حوزءِ خصوصی» بود.

برخی روند «سکولاریزه (يا عرفی) شدن» و رسيدن به جامعه ای سکولار را صرفاً با ماهیت و عملکرد نهاد دولت مترادف می دانستند؛ یعنی دولتی که قوانین آن هرگز متکی بر مذهبی خاص نباشد و نسبت به مذهب و هر دینی موضعی بی طرفانه اتخاذ کند. برخی سکولاریسم را به حوزه های غیر مذهبی جامعه مرتبط می دانستند که از مذهب کمترین تأثیر پذیری را داشتند. برخی دیگر سکولاریسم را به جامعه ای اطلاق می کردند که درصد پایینی از شهروندان اش مذهبی بودند. بطور نمونه، و در همین رابطه می توان اشاره داشت به جامعهء سوئد که اگرچه اکثریت بالایی از مردم بطور غیر رسمی عضوی از کلیسا در این کشورند و کلیسا یک بخش از دولت محسوب می شود اما اين جامعه یکی از سکولارترین جوامع بشری است؛ بخصوص که از سال 2000 میلادی، به ابتکار دولت، کلیسا بطور کامل از دولت مستقل می شود و دولت نيز نهادی مستقل و آزاد از کلیسا می گردد. از این رو این تعریف از سکولاریسم یکبار دیگر جانی تازه می گیرد: «سکولاریسم یعنی جدایی کامل کلیسا از دولت و یا بعبارتی دیگر جدایی نهاد دین از دولت».

از منظری ديگر، سکولاریسم بمعنای دنیوی شدن زندگی بشر خارج از باورها و چارچوب های قوانین دینی است. مذهبیون، در ترجمان خود از سکولاریسم، سکولاریسم را در پیوند نزدیک انسان با زندگی زمینی و گسست از فرامین و الهامات آسمانی معنا می کنند. یعنی جهان، جامعه و زندگی بشر خارج از یک چشم انداز (پرسپکتيو) مذهبی تعریف می شود و بدین شکل نیز نفوذ و منزلت کلیسا در جامعه کاهش می یابد.

سکولاریسم همچون هر پدیده اجتماعی تاریخچه ای را پشت سر گذاشته است. یکی از علت های پیدایش و پیشرفت اندیشه سکولاریسم به آغاز قرن دوازدهم میلادی باز می گردد، زمانی که حوزهء علم تصمیم گرفت خود را در چارچوب های اندیشهء مدرن جهانی تعریف و اعتلا بخشد و از بندِ زنجیر های دست و پا گیر کلیسا رها بخشد.

در قرون وسطا کلیسا همچنان بالاترین مرجع قدرت و تصمیم گیری در بسیاری از حوزه های اجتماعی محسوب میشد. این سُلطه بجز حوزه قدرت و زندگی بشر سعی مینمود حوزه علم را هم قلمرو خود کند. بتدریج این اندیشه در بین دانشمندان و روشنفکران عصر روشنگری شکل یافت که پدیده های اجتماعی میبایست بدون ارجاع به خدا تعریف و مورد بررسی قرار گیرند. از این پس جهان تلاش نمود که خود را از هیرارکی غیر قابل تغییر دینی رها سازد ودر مقابل همه چیز را در حال تغییر و دگرگونی ارزیابی و بررسی کند.

سکولاریسم بدین معنا نبود که انسان از مذهب و یا مسیحیت فاصله گیرد و یا علیه مذهب قیام کند. از همان دوران رنساس در شهرهای اروپا مردمان بسیاری بودن که علاقمند به رفتن به کلیسا بودند. همین مردم باورمند علیرغم دیدارهای مکرر خود از کلیسا علاقمند نبودن که کلیسا در کارهای روزمره آنها دخالت کند. به همین خاطر بسیاری از حوزه های زندگی یکی پس از دیگری تلاش نمود خود را از قیود مذهب رها کنند و نتیجه آن شد که در اروپای پروتستانیسم مردم کم کم عادت کردن برای یافتن پاسخ پرسش های زندگی روزمره خود از کلیسا فاصله گیرند. امّا در مقابل همچنان باورمندان به کلیسا کاتولیک رابطه و تماسهای خود با کلیسا را حفظ کردند و مصمم بودند که پاسخ پرسشهای خود در خصوص روزمرگی را در قالب یک پرسپکتیوم مذهبی بجویند. همزمان اندیشه رفرمیسم هم جهان گیر شد و جنبش مبتنی بر فردگرایی علیه اندیشه سُلطه گرایی شکل میگیرد که در ذات خودش جنبشی علیه اقتدارگرایی کلیسای کاتولیک میبود.2

سکولاریسم بر اساس مفهوم رایج اش یعنی جدایی دین از دولت. برخی هم در تعریف خود از سکولاریسم صرفاً به مسئله جدایی دین از دولت اکتفا نکرده، بلکه اصل جدایی دین از جامعه و هر پدیده اجتماعی را میافزایند. روشن است وقتیکه در خصوص سکولاریسم صحبت میکنیم، بیدرنگ نگاهها معطوف به رابطه دین با دولت میشود و تأکید میگردد یک دولت سکولار دولتی است که هر گونه رابطه با دین را قطع میکند و برای هیچ دین و گروه اجتماعی امتیاز خاص در دستگاه اداری حکومت قائل نیست.

امّا این اصل انکارناپذیری است و به سبب پیوند اندیشه سکولاریسم با پلورالیسم سیاسی یک دولت سکولار به آزادی مذاهب پایبند است و در دوران مدیریت یک دولت سکولار بر جامعه، هر آیین و مذهبی آزاد است تا آداب و سنن خود را بجا آورد و یا از اجرای آنها خودداری ورزد. یک دولت سکولار هیچ دشمنی با مذهبی ندارد. تفاوت اساسی یک دولت سکولار با یک دولت مذهبی این است که هر دولت مذهبی با دیگر مذاهب موجود در جامعه به دشمنی و کینه ورزی عمل میکند جز با مذهب رسمی که دولت بدان تعلق دارد. از این رو سکولاریسم به سبب غیر مذهبی بودنش با هیچ دینی و مذهبی نمیتواند به دشمنی اقدام کند، امّا منزلتی خاص برای هیچ دین و باور ایدئولوژیک در دستگاه دولتی قائل نیست. پس سکولاریسم بنا به ماهیت اش نمیتواند امتیازی خاص و ویژه برای دین و گروه اجتماعی به زیان دین و یا گروه اجتماعی دیگری در جامعه در نظر گیرد.

یک جامعه سکولار علیرغم داشتن وجه اشتراکهای مشترک با یک دولت سکولار، در مفهوم و عمل چیزی متفاوتر و گسترده تر از یک دولت سکولار است. یک جامعه سکولار همچون یک دولت سکولار اجازه نمیدهد دین نفوذ و اقتداری در زندگی و حوزهِ عمومی داشته باشد، بلکه تلاش میگردد دین را به حوزه خصوصی براند.3 بگونه ایکه میتوان این نکته را اینگونه تئوریزه کرد؛ حوزهِ عمل و مسئولیت جامعه سکولار در رابطه با پیشبرد سکولاریسم بسیار وسیعتر و سنگین تر از دولت سکولار است که وظایف خود را در خصوص پیشرفت سکولاریسم صرفاً محدود به دستگاههای اداری و قانونگذار دولت و حکومت میکند.

این پرسشی است پیش روی ما که آیا پروسهء سکولاریزه شدن جوامع محدود به حوزهِ قدرت، دولت و حکومت است و یا در برگیرنده همهء بخشهایی زندگی اجتماعی میباشد؟

ما پیش روی خود تجاربی تلخ ملموس از تحولات و تغییرات سیاسی کشورمان بویژه در دهه های اخیر داریم. آنجا که دست مذهبیون اسلامگرا جهت پیشبرد نفوذ و اقتدار فکری خود بر جامعه باز بوده و از گشاد رویی و گشاد دستی دولتهای پیش از انقلاب بهره جسته که دستِ آخر موفق به ثمر رساند انقلاب دینی خود در 36 سال پیش در کشورمان شدند. و نتیجه این بخشش سیاسی انقلاب اسلامی سال 57 بود که موجب شد تا ملایان شیعه بتوانند پس از 500 سال تلاشهای مذبوحانه خود، قدرت حکومتی را از آن خود کنند. این اقتدار سیاسی پیش از هر چیز در سایه آزادی فعالیتهای مذهبیون خارج از مراکز دینی خود و نفوذ در دستگاههای فرهنگی و آموزشی کشور حاصل شد که بالاخره بتوانند در زیر سایه قانون اساسی باقی مانده از میراث انقلاب مشروطه که مذهب شیعه اثنی عشری دوازده امامی را مذهب رسمی ایران برشمرد، در سال 57 در کشورمان قدر قدرتی پیشه کنند. همهء مؤلفه های سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و آموزشی لازم در جامعه برای تقویت جنبش اسلامگرایی و اسلامگرایان شیعه فراهم بوده تا آنها بتوانند از درون پایگاههای تجمع خود در سرتاسر کشور، در شبیخونی مهلک اقتدار گروه اسلامگرای شیعه را بر این کشور و ملت تحمیل کنند و موجودیت دولت و حکومت اسلامی مبتنی بر تشیع دوازده امامی را رسماً اعلام دارند.

در رابطه با اهمیت سکولاریزه شدن عرصه های مختلف زندگی اجتماعی برای تحقق و پیشرفت سکولاریسم و نهادینه شدن دمکراسی در جامعه، دوازده روشنفکر سوئدی که در حوزه های گوناگون اجتماعی، سیاسی و فرهنگی صاحب نام میباشند، هم رأی شده و ابراز میدارند: « در رابطه با استقرار و برقراری جامعه سکولار، انسانها به درجه ای از بلوغ فکری دست یافته اند که بتوانند در خصوص زندگی شخصی و روزمره خویش، خود تصمیم بگیرند.» بر این اساس آنها معتقدند: « قوانین و نُرمهای جامعه میبایست بر پایهء نیازهای امروز بشر و نه بر پایهء قوانین مذهبی تدوین گردد. این قوانین و نُرمها میبایست بوسیله نهادهای دمکراتیک مبتنی بر اندیشه انتقادی و گفتمان باز و آزاد فرموله گردد که بزعم آنها مجموعه این پرنسیپ های اجتماعی را جامعه سکولار مینامند. چنین جامعه ای را میشود یک جامعه انسانی مبتنی بر نیازهای انسانی امروز تعریف کرد.»4

«چرا به چنین جامعه ای نیاز است؟ پاسخ : «دلیل اصلی داشتن چنین جامعه ای روشن است. یک جامعه سکولار و باز برای همه مردم بدون در نظر گرفتن پیشینه فرهنگی و مذهبی آنها احترام و حقوقی یکسان قائل است. در یک جامعه سکولار آزادی مذهب وجود دارد. این آزادی بتو حق میدهد که به هر خدایی که برگزیده ای باور داشته باشی و حتی این حق را خواهی داشت که به خدایی هم باور نداشته باشی.» 4

«یک جامعه سکولار نگاه انتقادی با شروط یکسان به همهء سیستم های فکری دارد. ایدئولوژی هیچ گروه اجتماعی امکان گریز از زیر بار انتقاد و یا فرار از زیر بار مسئولیت در پاسخگویی نخواهد داشت. در یک جامعه سکولار هیچ فردی نمیتواند با پنهان ساختن خود پشت اندیشه ای فرهنگی و سنتی به حقوق انسانها تجاوز کند. در یک جامعه سکولار هیچ گروهی این حق را نخواهد داشت به حقوق فردی تجاوز کند و یا زیر توجیهات چترمذهب و سنتها محدویتهایی علیه روش زندگی فردی بوجود آورد.»4

از این رو یک جامعه سکولار مهر تأیید بر چند فرهنگی بودن جامعه میگذارد. در یک جامعه سکولار شکیبایی به باورمندی به تغییر مبدل میشود و جامعه بر اساس قوانین جهان شمول حقوق بشراداره خواهد شد تا دربند قوانین دگم مذهبی اسیر نگردد.

بزعم آنها ره آوردهای ناانسانی دخالتگری دین در زندگی روزمره اجتماعی چنین است:

برای بسیاری از انسانهای امروز که بر این کره خاکی زندگی میکنند، مذهب ابزار فشار است برای زیربه مهمیز کشاندن انسانها به زیر دستورات و خواستهای خدا. زنان سنگسار میشوند بر اساس شریعت و در سال حدود 70000 زن به سبب بیمارهای مهلک ناشی از سقط جنین غیر قانونی جان خود را از دست میدهند. آنهائیکه ازاین مهلکه جان سالم بدر میبرند توسط کشیشان مورد انتقادات شدید قرار میگیرند و یا به زندانهای طویل المدت در همین کشورهای مسیحی محکوم میشوند. در بسیاری از همین کشورهای مسیحی دگرباشان مورد هتاکی و تحقیر قرار میگیرند و یا بزندان محکوم میشوند و برخی از آنها هم در کشورهای دیگر به مرگ محکوم میشوند.

در کشور سوئد که یکی از سکولارترین کشورهای جهان میباشد هنوز با ارجاع به دین و سنت، حقوق اولیهء انسانی بسیاری از شهروندان این کشور به زیر پا گذاشته میشود. یک گزارش مبسوط نشان میدهد از هر ده دختر نوجوان در کلاس نهم در شهر استهکلم یک نفر از آنها بواسط فرهنگ «ناموس پرستی» تحت فشار و تهدید است. آنها تهدید به خشونت میشوند که این حق را ندارند که خود دوستان خود را انتخاب کنند. آنها وادار به ازدواج اجباری توسط خانواده هایشان میشوند. ممنوع میشوند که در کلاسهای درس که مرتبط به آموزشهای روابط جنسی است شرکت جویند. علت همه این فشارها مذهب و سنت است. متأسفانه امروز جامعه ما با توجه به اینکه قوانین مدنی و سکولار بر آن حاکم است، در مقابلِ این تجاوز به حقوق اولیه بشر در کشورمان ناتوان بوده و تا این لحظه این آپارتاید جنسی در سیستم آموزشی ما وجود دارد.

در این سکولارترین دولت جهان شاهد هستیم که در حدود 70 مدرسه مذهبی وجود دارد که با مالیات شهروندان این کشور اداره میشوند. ما شهروندان این کشور پس از دهه ها مبارزه برای آزادی که پذیرفته بودیم که همهء کودکان و جوانان ما حق تحصیل بدون تحمیلهای مذهبی را دارند در مقابل چالشی مهلکی قرار گرفته ایم و آن بنیادگرایی دینی است که فاقد فرهنگ بردباری در برابر دگراندیشی است.

حال این داوری بعهده همه ما است. همه ما که مدعی سکولاریسم و استقرا دمکراسی نوین در کشومان هستیم، که تا چه محدوده ای برای تحقق آرمان های دمکراسی خواهانه مان پا پیش خواهیم گذاشت و شهامت بیان حقایق را داریم؟ سکولاریسم هنوز گفتمان نخست در درون جنبش دمکراسی خواهی در مقابله با حکومت دینی و ایدئولوژیک حاکم بر کشورمان است. گفتگو پیرامون مفهوم واقعی سکولاریسم در همهء ابعاد آن راست آزمایی است برای درک منطقی و صحیح از مفهوم سکولاریسم و متمایز کردن صفوف سکولار دمکرات هاd واقعی از مدعیان غیر راستین آن.