هما ناطق، تاریخ ‌دان برجسته ایرانی درگذشت

حسین نوش‌آذر

در نخستین روز سال 2016 ایران یکی از مهم‌‌ترین تاریخ‌نگاران اش را از دست داد: دکتر هما ناطق، پژوهشگر و استاد دانشگاه سوربن، یکم ژانویه 2016 در تبعید، در پاریس درگذشت. او یکی از نسل کمیاب تاریخ ‌نگارانی بود که به دوران مشروطه به عنوان سرآغاز تجدد در ایران می‌‌پرداختند.

جنگ‌های ایران و روس و علل آن، تأمل در اندیشه ‌های شخصیت‌های تاریخ سازی مانند میرزا ملکم خان، میرزا آقا خان کرمانی و سید جمال‌الدین اسدآبادی از موضوعات پژوهش‌های تاریخی او بودند. کتاب «از ماست که بر ماست» (نشر آگاه) به گمانم مهم‌ترین اثر اوست و از آثار مهم تاریخ‌نویسی در ایران به شمار می‌آید.

چهره استعمارگر، چهره استعمارزده

هما ناطق در سال 1313 در ارومیه متولد شد. او در سال 1333 با بورس دولت فرانسه به پاریس آمد، دوره‌های لیسانس، فوق‌لیسانس و دکتری خود را در فرانسه به پایان رساند. رساله دکتری او درباره اندیشه‌های سید جمال‌الدین اسدآبادی‌ست که توسط مرکز ملی تحقیقات فرانسه با مقدمه ماکسیم رودنسون در سال 1346 منتشر شده است.

هما ناطق در سال 1347، یک سال پس از به پایان رساندن تحصیلاتش به ایران بازگشت. او در مؤسسه فعالیت‌های اقتصادی مشغول کار شد. پیش از آنکه سید حسن نصر، استاد علوم اسلامی با مطالعه پایان‌نامه هما ناطق، او را به کار دانشگاهی دعوت کند، کتاب «چهره استعمارزده، چهره استعمارگر» نوشته آلبر ممی با مقدمه ژان پل سارتر را به فارسی ترجمه کرد. این کتاب پاسخی بود به بحث استعمار که در سال‌های دهه 1340 در ایران و در خاورمیانه مطرح بود و بعدها هم زمینه‌ساز انقلاب اسلامی ایران شد.

آلبر ممی، نویسنده تونسی – فرانسوی در این اثر چهره‌ای از استعمارگران و استعمارزدگان به دست می‌دهد. ممی بر آن بود که جوامع استعماری، بدون آنکه با خطر فروپاشی از درون مواجه شوند، از عهده جذب مهاجران استعمارزده برنمی‌آیند. به همین جهت استعمارزدگان چنانچه در موطن خود بمانند، می‌توانند غرور ملی‌شان را احیا کنند و با همبستگی و اتحاد تلاش کنند استقلالشان را به دست بیاورند. این موضوع همچنان بعد از بیش از نیم قرن در خاورمیانه و از جمله در ایران سرمنشأ بسیاری از تحولات اجتماعی و سیاسی‌ست.

تشنگی دانشجویان به آموختن

حسن نصر که در آن زمان رییس دانشکده ادبیات بود، هما ناطق را استخدام کرد. او از سال 1348 تا 1360 در دانشکده ادبیات، تاریخ اجتماعی ایران و دوره قاجاریه و تاریخ عثمانی را تدریس می‌کرد.

هما ناطق در گفت‌و‌گویی که علی دهباشی با او انجام داده و در نشریه «بخارا» منتشر شده است، درباره تجربه استادی تاریخ در دانشکده ادبیات می‌گوید:

«برای من هرگز تدریس در پاریس جای کلاس‌های ایران را نگرفته است. در ایران دانشجویان با گونه‌ای تشنگی و کنجکاوی استاد را به دادگاه می‌خواندند. از این رهگذر در سازندگی خود استادها سهم داشتند. هنگامی هم که سیراب نمی‌شدند و آنچه را که می‌خواستند نمی‌آموختند، تخمه می‌شکستند.»

چنبن فضای بحث و گفت‌وگوی علمی که با کنجکاوی و عطش به آموختن درآمیخته بود در سال‌های پیش از انقلاب در رشته‌های علوم انسانی وجود داشت. هنوز نیم قرنی به علم‌زدایی از علوم انسانی بر پایه‌های آموزه‌های رهبر جمهوری اسلامی و پاکسازی کتاب‌های تاریخ به قصد تحریف رویدادهای تاریخی ایران باقی مانده بود.

در حلقه الفبا

در سال 1359 به برکت انقلاب فرهنگی و پاکسازی اساتید از دانشگاه‌ها‌‌ هما ناطق نیز ناگزیر شد برای بار دوم ایران را ترک کند. او باز هم به فرانسه رفت و در پاریس به حلقه‌ای از نویسندگانی که پیرامون غلامحسین ساعدی و نشریه «الفبا» گرد آمده بودند پیوست.

هما ناطق درباره آن سال‌ها می‌گوید: «در آذر 1359 روزگار از نو مرا به فرانسه پرتاب کرد. چندی بیکار بودم تا اینکه غلامحسین ساعدی که با ما دوست بود مرا ترغیب کرد که به جای نشستن رو به دیوار، بار دیگر راه کتابخانه‌ها و بایگانی‌ها را در پیش گیرم. خود او هم مقدمات نشر "الفبا" را فراهم آورد. چهار سال تمام در آرشیو وزارت خارجه و آرشیو ملی فرانسه به رونویسی اسناد برآمدم.»

مدارس ایران، میسیونر‌ها، اقلیت‌های مذهبی، احزاب، انجمن‌ها، جنگ ارمنی – آذری، مهاجرت ارمنیان به ایران، جنبش‌های انقلابی قفقاز، سوسیال دموکراسی، انقلاب 1905 روسیه و روابط ایران و عثمانی موضوع پژوهش‌های هما ناطق در این دوره است. حاصل آن اثری‌ست که قرار بود با عنوان «باکو در 1905، تبریز در 1906» منتشر شود اما تاکنون منتشر نشده است.

یک دروغ بزرگ در دو پرده

هما ناطق از سال 1363 به بعد به عنوان استاد تمام‌وقت در مؤسسه پژوهش‌های ایرانی دانشگاه سوربن آغاز به کار کرد و جنبش‌های فکری و مذهبی سده نوزدهم را تدریس می‌کرد. «ایران در راهیابی فرهنگی» (انتشارات پیام لندن 1988) در تشریح زمانه محمد شاه قاجار و حاجی میرزا آقاسی از آثار‌‌ هما ناطق در این دوره است. او درباره این کتاب می‌گوید که قصد داشته است حق صدراعظمی را که به ناحق بدنام است در خدمت به ایران ادا کند. کارنامه مدارس فرانسوی در ایران نیز یکی دیگر از پژوهش‌های هما ناطق در دوره دوم کار علمی او در تبعید است.

او درباره شیوه کار دانشگاهی در فرانسه گفته است: «پایه درس در اینجا بر اسناد و کتابشناسی‌ست. به آسانی نمی‌توان نظریه شخصی یا عقیدتی داد و یا زیاد کلی‌بافی کرد. دانشجو باید در پژوهش‌ها و پایان‌نامه‌های تحصیلی روی موضوعاتی کار کند که برای خود استاد تازگی دارند.»

هما ناطق با قلمی استوار و بس متین حقایق تاریخی را بر اساس روش‌های علمی آشکار می‌کند. او درباره شخصیت‌های تاریخی می‌نویسد: «وجود آدمی را اندیشه و وجدان او مشخص نمی‌کند، بلکه "وجود آدمی" است که تعیین‌کننده اندیشه و وجدان است.»

بر همین اساس و با این ملاک محکم او شخصیت‌هایی مانند میرزا آقا خان کرمانی، فتحعلی آخوندزاده، سید جمال‌الدین اسدآبادی و میرزا ملکم خان را به محک تاریخ می‌سنجد و به این نتیجه دست می‌یابد که میرزا ملکم خان، روشنفکر و روزنامه‌نویس دوران قاجار در مقایسه با دیگران گفتار و کرداری متفاوت داشت، چنانکه زندگی او «قصه یک دروغ بزرگ در دو پرده بود: ملکم در خدمت دولت و ملکم در خدمت ملت.»

دانستن از برای دانستن

چنین است که ملاک سنجش‌های تاریخی هما ناطق همچنان اعتبار دارد و به کار روزگار ما می‌آید: این «وجود آدمی» است که تعیین‌کننده اندیشه و وجدان اوست. گفتار و کردار شخصیت‌های به ظاهر برجسته تاریخساز الزاماً یکسان نیست و گاهی به یک نمایش دروغین در دو پرده می‌ماند.

هما ناطق اعتقاد داشت که پژوهش تاریخ و ملاک‌های آن ابهام ندارد، روش آن تجربی و عیتی است، انتقاد عنصر اصلی آن است و با کشف و شهود سر و کار ندارد. او می‌گفت: «تاریخ تنها سخن از آنچه بود می‌راند و نه از آنچه می‌شایست بود.»

هما ناطق اعتقاد داشت که «تاریخ دانستن است از برای دانستن» و تابع خواسته‌ها و آرزوهای ما نیست و با این‌حال و به رغم همه فرازها و نشیب‌هایش رو به ترقی دارد.

يکشنبه 03 ژانویه 2016

http://iranwire.com/blogs/8631/7673/

يادداشت خانم مهشيد درگاهی: خانم ناطق مقالات بسیاری در نشریات فارسی زبان خارج از کشور نوشته و نقش مهمی‌ در آگاهی‌ طیف چپ دمکراتیک خصوصا در خارج از کشور دارد! امیدواریم که مجموع مقالات ایشان هم جمع آوری و منتشر شود و فقط به کتاب‌های ایشان بسنده نکنیم. امید است که جامعه فرهنگی‌ ایرانی‌ در تلاش معرفی آثار و قدردانی‌ از هما ناطق کوشا و فعال باشد !

بازگشت به خانه