نامه‌های زندان نلسون ماندلا

تیم آدامز - در روزنامهء «گاردین»

   ا       نلسون ماندلا،‌ رهبر درگذشتهء جنبش انقلابی ضدآپارتاید آفریقای جنوبی، و رئیس ‌جمهوری این کشور از 1994 تا 1999، صدسال پیش، در 18 ژوئیه 1918، به دنیا آمد. در ژوئیهء جاری،‌ مجموعه‌ای از نامه‌های زندان ماندلا به ویراستاری سام ونتر،‌ روزنامه‌نگار هم‌وطن او منتشر شد که دربردارندهء 255 نامه است و نیمی از این نامه‌ها تا کنون منتشر شده بود. در مقاله حاضر معرفی این کتاب را به قلم تیم آدامز از روزنامه بریتانیایی «گاردین» می‌خوانید و نیز دو نامه از این مجموعه که وب‌سایت خبری«ایندیپندنت» منتشر کرده است.ه

        انگار باید به خواننده نامه‌های نلسون ماندلا از زندان هشدار داد که با خواندن آنها داستان لو می‌رود. ما حالا می‌دانیم که این داستان حماسی چه سرانجامی می‌یابد؛ اما با خواندن این مجموعه نامه‌های شخصی، این حس ناگزیر و غریب به آدم دست می‌دهد که گویی مولف آنها نیز همیشه پیشاپیش پایان ماجرا را می‌دانسته.

        ماندلا یک قرن پیش در چنین هفته‌ای به دنیا آمد. و آن‌طور که پیداست، هرگز در این اعتقاد که داستان‌اش تاریخ‌ساز می‌شود و پایان‌بندی پیروزمندانه‌ آن از جنس حقیقت و آشتی است، تردید نکرد. نه زمانی که قاضی او را در خاتمه محاکمه ریونیا در 1964 به حبس ابد محکوم کرد؛ نه وقتی که 45 سالگی به عنوان زندانی شماره 466/64 در سلولی به طول 2.5 متر و عرض 2 متر در جزیره روبن محبوس شد و 18 سال آنجا خانه‌اش بود. نه حتی 1969، وقتی «تمبی»، بزرگ‌ترین پسرش، کمتر از یک سال پس از مرگ مادرش در تصادف اتوموبیل کشته شد و به او اجازه شرکت در مراسم خاکسپاری‌اش را ندادند (درست همان‌ کاری که با خاکسپاری مادرش انجام دادند).

        به یک معنا، حزب «کنگره ملی آفریقا (ANC)» ماندلا را برای چنین نقش رهایی‌بخشی در دهه‌ی شصت تقدیس کرده بود. یا دست‌کم شاهزاده قدبلند، سخنور، کاریزماتیک و شجاع قوم خوسا دیگر به عنوان رهبرِ بدیهی جربان رهایی‌بخش شناخته شده‌بود.ه
ا        ناگزیریِ عدالت» پیام اصلی »راهپیمایی طولانی به سوی آزادی، زندگی‌نامه خودنوشت و پرفروش اوست، و البته حکمتی که از دیگر روایت‌های اکنونی از این نمادین‌ترین زندگی اواخر قرن بیستم به دستمان رسیده: از روایت جعلی نگهبان زندان او،‌ جیمز گرگوری (که مبنای فیلم خداحافظ بافانا، 2007 قرار گرفت) گرفته تا آخرین افزوده‌ها به زندگی اسطوره، یکی‌ کتاب مجمل و آموزنده پتر هاین،‌ نماینده پارلمان و فعال کارزار ضدآپارتاید: «ماندلا: کنهِ زندگی‌اش»،‌ و دیگری خاطرات ندابا،‌ نوه‌اش از عشق و رهنمودهای یک پ پدربزرگ( کوه‌رفتن: درس‌های زندگی از پدربزرگم،‌ نلسون ماندلا).ه
ا        نکته‌ی شگفت‌انگیز گزیده‌ 250 نامه زندان ماندلا ــ که نیمی پیش از این منتشر نشده بودند ــ این است که ماندلا به قطعیت تغییر‌، علی‌رغم همه سختی‌ها و رنج‌ها، پیشاپیش ایمان داشت. وقتی ماندلا بیشتر این صفحه‌های طولانی و پرمغز را می‌نوشت، می‌دانست که تنها چندتایی به گیرنده‌های اصلی‌شان مثل وینی،‌ همسرش یا فرزندان و دوستان قدیمی و رفقایش خواهند رسید. نامه‌های خانوادگی همه با شِکوه از بی‌جواب‌ماندن نامه‌های قبلی شروع می‌شوند و سرزنش‌ها بیشتر متوجه سانسورچی است تا گیرنده. ماندلا طبق عادت در دفترچه‌ای مشخصات همه نامه‌هایی را که فرستاده بود، ثبت کرد و وکیل درونش هرگز این مدرک را فراموش نمی‌کرد. او یک‌بار به وینی می‌نویسد: «راستش اصلاً‌ نمی‌دانم هرگز این نامه‌ی به‌خصوص یا نامه‌های مربوط به هجده ژوئیه،‌ و یکی به هجده اوت به دستت خواهد رسید یا نه،‌ و اگر اصلاً برسند،‌ چه زمانی این اتفاق خواهد افتاد…».

        حتی با دانستن اینکه نوشته‌هایش به گیرنده‌ها نمی‌رسند، معقول‌ترین و صبورترین لحن ممکن را حفظ کرد و به ندرت از تصدیق خشم یا کمتر حتی، از تصدیق نومیدی ردی در آنها وجود داشت. فلسفه‌ی «زیستن در حقیقت» آدم را به یاد دیگر نویسنده‌ی فوق‌العاده‌ی نامه از زندان،‌ واسلاو هال می‌اندازد؛‌ به این معنا که قدرت در بازیگریِ حداکثری تا جای ممکن نهفته است، تا حد تظاهر به اینکه رژیم منفور سرکوبگرت اصلاً وجود ندارد. ماندلا آشکارا نیروی نهفته در این ایده را فهمید. او در نامه‌ها برای تطبیق پیداکردن با همه نقش‌هایش به عنوان پدر و شوهر و پسر و عمو و دوست به دردسر می‌افتد، آن‌قدر که انگار اصلاً زندان نیست. لحنش که از صبری آن‌جهانی حکایت دارد، بی‌شک زندانبان‌هایش را بیش از هر چیز دیگری آزار می‌داد.

        همانطور که ماندلا خودش گهگاه تأکید می‌کند،‌ نباید لحن نامه‌هایش را با واقعیت زندگی‌اش در جزیره روبن خلط کرد؛ واقعیتی که بخش اعظم آن به نشستن در حیاط زندان و خردکردن سنگ با پتک سپری می‌شد. نامه‌ها آن جهان را بازتاب نمی‌دادند، فرار از آن بودند. وقتی عبارت‌ به عبارت جمله‌هایش را می‌نوشت، فرصت می‌یافت جمله‌ای را فراموش کند که او را به حبس ابد محکوم کرده بود. ماندلا در 1976، 14 سال پس از اولین زندان، بار دیگر به همسرش درباره ساعت‌های نامه‌نوشتن‌ چنین توضیح داد: «تنها زمانی که احساس می‌کنم یک روز در آینده انسانیت امکان به وجود آوردن قدیسانی را خواهد داشت که عشق راستین به انسانیت واقعاً الهام‌بخش آنها در همه چیز است.» طرز بیان نوشتاری ماندلا چنان اغواگر بود که حتی خودش را هم فریفت.   

        او چند بار پل قدیس، دیگر قهرمان زندان‌کشیده را یکی از منابع الهامش خوانده بود. ماندلا در متنی ستایش‌آمیز خاطرنشان می‌کند: «نقل است که بازپرس اش گفته “حقیقت به سادگی این است که این مرد به نظر ما یک آفت تمام ‌و‌ کمال می‌آید؛ بین یهودیان سرتاسر جهان مشکل می‌آفریند و سردسته‌ی فرقه‌ی نصاری‌ها است”.» ماندلا طبعاً سرانجام داستان را دوست داشت،‌ اما اگر ایمان به چیزی را تا آخر حفظ کرد، ایمان به قدرت رهایی‌بخش آموزش بود و نه به رنج ‌کشیدنِ دینی یا جزم سیاسی. نامه‌های او به خانه سرشار از پرسش درباره وضع تحصیل فرزندان است؛ حتی در 1971 یادداشت خوشبینانه‌ای به یک کتابفروش در ژوهانسبورگ فرستاد، پنج رند پس‌اندازش را داخل پاکت گذاشت و خواست چند کتاب را به‌عنوان هدیه تولد فرزندانش به خانه او بفرستد: جنگل آپتون سینکلر، زنگ‌ها برای که به صدا درمی‌آیند؟ همینگوی، مروارید اشتاین‌بک. سرنگهبان با خط درشت روی متن نامه نوشت: «این کارها مجاز نیست.»

        ماندلا سعی کرد به روند مطالعه خودش نیز ادامه دهد و تا حد ممکن زمان زندان را به یادگیری قانون و زبانِ‌ افریکانس،‌ زبان سرکوب ‌گرانش اختصاص داد. شماری از تأثیرگذارترین نامه‌هایش را نامه‌های رسمی او به مسئول ثبت‌نام خارجی دانشگاه لندن تشکیل می‌دهند که می‌خواست لیسانس حقوق‌اش را آنجا تمام کند و در یکی از آنها می‌پرسد که آیا می‌تواند امتحانات ترم دوم را طی چند سال انجام دهد:

        «به عنوان یک زندانی با اعمال شاقه، دشواری قابل توجهی در آماده‌سازی برای نوشتن درباره چهار موضوع در یکی از امتحان‌ها پیش رویم می‌بینم و هرگونه تخفیف شما در این مورد به من فرصت منصفانه‌تری برای نشان‌دادن دانش شایسته در موضوعات پیشنهادی‌ام خواهد بخشید..»

        جایی دیگر در اواسط زندان 10 هزار روزه‌اش،‌ خود را طرفدار دیرین حکمت «خودیاری» اعلام می‌کند و 1970 در نامه‌ای برای قوت قلب‌دادن به وینی که به زندان افتاده، به او توصیه می‌کند که قدرت مثبت‌اندیشیدن، اثر نورمن وینسنت پیل، روانشناس آمریکایی را بخواند. ماندلا می‌نویسد: «او یک نکته‌ی بنیادی مطرح می‌کند: مسئله مهم ناتوانی آدم نیست، بلکه رویکرد آدم به ناتوانی‌اش است. آدمی که می‌گوید: بر این بیماری غلبه می‌کنم و زندگی شادی خواهم داشت، نصف راه را برای رسیدن به پیروزی طی کرده است.» هیچ‌کدام از خواننده‌های کتاب پیل این آموزه را هرگز چنین با جان و دل نپذیرفته‌اند.

عزیزانم،

        نامه‌ی زیبای زیندزی سالم به دستم رسید و وقتی فهمیدم الان کلاس دوم است،‌ خیلی خوشحال شدم. وقتی مامان دسامبر گذشته برای دیدنم آمد،‌ گفت که هردوتا در امتحانات قبول شده‌اید و زنی کلاس سوم رفته. حالا می‌دانم که کگاتو و ماکی هم قبول شده‌اند. خیلی خوشحالم که همه‌ی بچه‌هایم درس‌شان خوب است.