نگاهی به شعری «علیرغم همه چیز»
اسماعیل نوری علا
1
پس از زمانی طولانی و سرشار از معلق و وارو زدن های زبانیتی، یا پرش های بی حاصل از روی سه بُعد مکتب اسپاسمانتالیسم (به معنی «فضامداری» که در فارسی به «حجم» ترجمه شده)، اخیراً در اینستا گرام شعری خواندم از شاعر معاصر، آقای آرمان میرزانژاد، که سخت مرا به هیجان آورد و احساس کردم که، در سرآغاز قرن تازهء تاریح مان، داریم به فضاهای گشاده ای در شعر می رسیم که دیگرباره شاعر را بعنوان واکنشگر عاطفی نسبت به زمان و زمانهء خود مطرح می سازد و رابطهء گمشدهء بین شاعر و مخاطب را (در سطوح مختلف عاطفی، روانی، اجتماعی، سیاسی، تاریخی) برقرار می سازد، و شعر را از «محافل دربستهء انجمن های قهوه خانه ای شاعران بی آزار» به گواهی دادن و اعتراض بر زمانه ای که شاعر در آن زندگی می کند می کشاند. پس برآن شدم که بقدر فهم خود این شعر را بررسی نموده و قوت و ضعف اش را از دید خود تشریح کنم.
2
به نظر من، هر شعر از کنار هم گذاشتن پاره هائی مستقل بوجود می آید.
در شعر کلاسیک این پاره ها را «بیت» می خواندند و (در محدودهء بحور عروضی و تساوی ابیات و محل قاقیه) به هر بیت «استقلال» می بخشیدند.
نیمایوشیج این قاعدهء بی منطق کهن را در هم ریخت و از مفهوم «پاراگراف»، بجای بیت، برای اشعار خود استفاده کرد.
من نیز، 50 سال پیش، در سرآغاز دهه 1350، در «کارگاه شعر مجلهء فردوسی» پیشنهاد کردم که در این باب از واژهء «شعرک» استفاده کنیم، چرا که - هم بیت و هم پاراگراف - استقلال قطعه را فقط در محدودهء کار شعر بلند نشان می دادند در حالی که هر قطعه خود می تواند موجودی تنها و مستقل باشد و این شاعر است که تصمیم می گیرد قطعات همنواخت و از یک دست را در کنار هم جمع کند و از «شعرک» های کوتاه و مستقل به محموعه ای از «شعرک»ها برسد.
در نتیجه، مثلاً، اگر آرمان، بجای این شعر نسبتاً بلند، فقط نوشته بود: «علی رغم همه چیز / به پایان جهان فکر می کنم»؛ و آن را بعنوان نمونه ای از «کوتاه سرائی» ارائه داده بود، کارش در کنار انبوهی از این «کوتاه سرودها» می آمد و پذیرفته می شد.
در همین زمینه، من، بعنوان یک علاقمند کهنسال شعر، عادت به تفکیک و ترکیب دارم. يعنی یکبار شعر را به «شعرک»هایش تفکیک می کنم و ارزش هنری و شعری هر یک را جداگانه جستجو می کنم و، سپس، این سازهای منفرد را در ارکستراسیونی که شاعر فراهم کرده بصدا در می آورم تا هماهنگی، فراز و فرود و همنوائی سازها را در یک مجموعهء چند صدائی بشنوم و ارزش گذاری کنم.
در عین حال، از آنجا که، در این تصور، هر شعر معادل ارکستراسیون سازهای مختلف گرفته شده، به من مخاطب این توان اعطا می شود که سازهای نالازم و نواختن های بی قاعده را نیز کشف کنم.
در همین ارکستراسیون هم هست که مخاطب می تواند به یافتن «چرائیِ کنار هم قرار گرفتن شعرک ها» پی ببرد و ساختمان شعر را هم مورد بررسی قرار دهد.
3
شعر آرمان میرزانژاد از 13 شعرک تشکیل شده اند که بدون سطر اول شان هم شعرک هائی مستقل هستند. و آرمان، برای وارد کردن این سازها در ارکستراسیون شعر بلندش، به دو تکنیک متوسل شده است.
نخست با افزودن عبارت «علیرغم همه چیز» بر سر هر شعرک، خواسته است پیوندی عنصری و گوهرین را در بین آنها برقرار کند و به من مخاطب بگوید که تمام این شعرک ها «علیرغم همه چیز» نوشته شده اند. اما او به ما نمی گوید که آن «همه چیز» چیستند که شاعر علیه شان شوریده و علیرغم شان سخن می گوید. اما این سکوت را خود شعرک ها پر می کنند. یعنی در انتها ما هستیم که در می یابیم شاعر، علیرغم «همه چیزی» که خود در شعرک هایش مطرح شکرده، به نوشتن دست زده است.
اما، تکنیک دوم بکار گرفته شده، به «ارتباط دادن امر خصوصی و امر عمومی» مربوط می شود. او هم از خود می گوید و هم از جامعه ای (اغلب ادبی) که در آن زندگی می کند. می گوید:
من «هنوز رویابین ِ دشت های پر چلچلهء بهاری روشنم / در گوشه اتاق!»
(شعرکی که مرا به یاد کاری از احمدرضا احمدی می اندازد آنجا که می گفت: «در خوشه های اطاق ات بمان / که دشت سخت تنگ است». نقل از حافظه)
یا «نشخوار ذهنی موروث / مرا به سنت پدر وصل می کند / تا به تدریج دق کنم / زیر آوار صلح دوستی اش تا مرز مکتوم خود ویرانگری».
یا «خسته ام از نشخوار ذهنی موروث / و تکرار سهراب کشی زخم عمیق روانم را
تشدید می کند / و دلم خون است از حکایت رستم ها».
و دست خود را هم اینگونه رو می کند که:
«حرمت آن را که کار می کند و از آن آینده است، حفظ می کنم / و با جماعت فحاش و شتاب زده کنار نمی آیم».
آنگاه، چنین آدمی، که در واقع مخالف دیروز و موافق فردا (یا آینده است) با همین عینک به جامعه اش نگاه می کند و معلوم می شود آن «همه چیز» که شاعر علیرغم شان فریاد می زند چیستند. او با دو چیز مخالف است: «مردم نادان» و «رسانه ها»ئی که مشغول تحمیق ملت اند:
«به روزنامه های صبح تهران تردید می کنم!» و «مخالف خوانِ موج های دست ساز ِ مردمی هیجان دوستم!»
آنگاه وقت آن می رسد که شاعر (بجای مفصل کردن انتقاد خود نسبت به اجتماع، شاید بخاطر پرهیز از شعار یا شاید هم بخاطر تیغ سانسور) به «جهان ادبیِ» خاصی که به آن تعلق دارد بنگرد و از آنجا به یاد تک چهره هائی ادبی – احتماعی و منفردی بیافتد که در زندگی شان قدر ناشناخته مانده اند اما پس از مرگ «هنوز نمرده اند»:
- هدایت (که با چهره هائی دیگر از معاصران شاعر همراه می شود)
- نیما (که در کانون نویسندگان فریاد «آی آدم ها» سر می دهد)
- و حتی رضا براهنی (که، در دید شاعر، با مرگ خود، دچار «رگبارِ فحاشیِ متوسط ها و بی سوادها» شده است).
4
در ارزیابی شعریت قطعات، نخست من دو پاراگراف 7 و 8 (اشاره به بارت و ویتگنشتین) را چندان در متن شعر جا افتاده نمی بینم. در عین حال، از آنجا که معتقدم نوشتهء بی تصویر (یا ایماژ) کمتر می تواند شعر باشد، این تکه ها را داری ارزش شعری کمتری ارزیابی می کنم:
«به روزنامه های صبح تهران تردید می کنم!»
«حرمت آن را که کار می کند و از آن آینده است، حفظ می کنم / و با جماعت فحاش و شتاب زده کنار نمی آیم!»
یا «رگبارِ فحاشیِ متوسط ها و بی سوادها» و...
5
شعر با این عبارت آغاز می شود:
«علی رغم همه چیز / به پایان جهان فکر می کنم».
پرسش من مخاطب آن است که در این شعر «پایان جهان» به چه معنی است؟ شخصاً پاسخ قانع کننده ای برای توجیه این آغاز نمی یابم اما با توجه به ساختار شعر حدس می زنم که «پایان جهان» به معنی پایان گرفتن جهانی است که شاعر خود را در آن محصور می یابد؛ جهانی که در آن عدالتی نیست و تنها، بقول شاعر، «تقسیم ِ احمقانه ی زندگی» است «که نامنصفانه توزیع می کند میان خلق / و برای هر کدام مان فقط به تساوی / یک متر قبر در انتها کنار می گذارد...»
اما برای شاعری «گذشته گریز و آینده نگر» این عدالت مرده چارهء هیچ دردی نیست. پس او ناگزیر است جهان را (حتی پس از خود) بصورت یک رؤیای آرزوئی مجسم کند:
«علی رغم همه چیز / منتظرم که هنوز / آفتاب پیر مشروطه از کاسهء سر چموش ترین شاعران / طلوع کند جسور / تا مرده های این مغاک صد ساله / یکباره دهان شوند که / ما هم
روزی برای وطن مبارزه کرده ایم!»
آیا شاعر خود را در زمرهء «چموش ترین شاعران» یافته است؟
6
از آنجا که معتقدم شعر حاصل هیجانات عاطفی روان بشر است و آنجه هائی را بیان می کند که نمی توان آنها را در فلسفه و منطق و تشریحات منطقی یافت، معتقدم که همیشه، در نقد شعر، تأثیر عاطفی کار بر مخاطب را هم باید در نظر گرفت.
برای من خواندن یک شعر (بخصوص اگر بلند باشد) به نشستن در سالن اجرای یک موسیقی غربی (که به لحاظ ساختاری با موسیقی شرقی تفاوت دارد) شباهت دارد. سمفونی آغاز می شود، سازها یکی یکی خود را معرفی می کنند، به همنوائی و همنوازی می پردازند و عاقبت با مجموعه ای از نت ها (که موسیقی پس از پایان را همچنان در ذهن مخاطب زنده نگه می دارند) به پایان می رسند.
این یک قضاوت کاملا شخصی است. هستند کسانی که از موسیقی سمفونیک بدشان می آید. هستند مخاطبینی که، کار تمام نشده، سالن را ترک می کنند. و هستند اشخاصی که وسط کار خواب شان می برد. در قضاوت شخصی من، آرمان میرزانژاد در این کار موفق شده است که طوفانی عاطفی را در محموعهء واژه ها و تصاویر خود ایحاد کند و ارائه دهد. گذاشتن عبارت «علیرعم همه چیز» در آغاز هر شعرک نوعی ریسک است در برابر منتقدینی که تکرار را اغلب زائد و نالازم می دانند. من اما تکرار این عبارت را همچون نواختن طبل بزرگ در یک سمفونی شورشگر یافته و از آن لذت برده ام.
همچنین با آغاز کردن از شعرک های کوتاه و رفته رفته حرکت بسوی شعرک های بلند تر خود نوعی سامان دهی عاطفی شعر است، بطوری که وقتی نیما در کانون نویسندگان از جا بلند می شود و فریاد «آی آدم ها» سر می دهد، مخاطب به اوج سمفونی شاعرانه می رسد و پس از آن فرو ریزش موسیقی، در قهقهء شاعری که «علیرعم همه چیز» صدا بلند کرده است، ما را به انتهای کار می رساند.
7
اگر با تکنیک «تفکیک و ترکیب شعرک ها» موافق باشیم یک قضاوت دیگر را هم در خورجین خود داریم. آیا نمی شد قطعات این شعر را جور دیگری سر هم قرار داد و بهم جوش کرد؟ من اگر شاعر این کار بودم شاید قطعات را جور دیگری (آنگونه که در بخش سوم این نوشته آوردم) کنار هم می گذاشتم تا بر سلامت ساختاری و قدرت تأثیرگزاری عاطفی شعر افزوده باشم. اما من آرمان میرزانژاد نیستم و او هم من نیست. پس نوشته ام را با تبریکی به او، برای خلق اثری که اذهان معتاد به اشعار چهار دههء اخیر نمی پسند اش، به پایان می برم.
کل شعر را دراین لینک بخوانید و با صدای شاعر بشنوید:
https://www.instagram.com/p/Ccz8ycwqWex/