عراق، تکه پاره شده بین ایران و عربستان سعودی

نویسنده: کلمنت ترم

برگردانِ شهباز نخعی

       عراق، تحت فشار ایالات متحده برای رعایت تحریم ها علیه ایران، مهره ای اصلی در رقابت ایران و عربستان سعودی برای رهبری منطقه است. ولی این کشور، که در گرماگرم بازسازی است، به هیچ وجه نمی تواند به همکاری خود با حکومت اسلامی پایان دهد و منافع اش ایجاب می کند که با عربستان سعودی و کشورهای خلیج [فارس] هم روابط اقتصادی خود را گسترش دهد.

       عراق در نقطهء عطف تاریخ خود قرار دارد. در حالی که پیش از سال 1991 این کشور در زمرهء قدرت های بزرگ منطقه ای محسوب می شد، اکنون به طور ناخواسته درگیر رقابت ایران - عربستان سعودی برای رهبری منطقه شده است.  این وضعیت به خاطر افزایش تنش های نظامی بین حکومت ایران و آمریکا و تشدید گفتمان ضد ایرانی در سطح منطقه پیچیده تر شده و موضع گیری های دولت ترامپ دربارهء خاورنزدیک آن را تقویت کرده است.

       در هنگامی که کشور وارد مرحلهء بازسازی می شود، آیندهء عراق، مانند همهء وضعیت های پسادرگیری، وابسته به کمک ها و نفوذی که قدرت های منطقه ای اِعمال می کنند است.  در حالی که حکومت ایران از سال 2003 توانسته پیوندهایی با عراق ایجاد کند، عربستان سعودی دراین مدت کاملا غایب بوده است. این کشور امروز می کوشد از راه دیپلوماسی اقتصادی ای که هدف عمده آن مقابله با نفوذ ایران است، به عراق بازگردد.

غفلت درازمدت ریاض

       عربستان سعودی در سال 1990، در پی جنگ اول خلیج [فارس] که ناشی از اشغال کویت توسط صدام حسین بود، روابط خود با عراق را قطع کرد.  اشغال عراق در سال 2003 و سقوط دیکتاتور عراق به این که ریاض به مذاکره با حکومت جدید بپردازد منجر نشد. در دوران نخست وزیری نوری المالکی (2014- 2006) این روابط حتی بدتر هم شد زیرا عربستان سعودی نوری المالکی را مهره ایران می دانست.

       ریاض به جای تمرکز بر بهبود روابط دیپلوماتیک، کوشید نفوذ خود را در سازمان ها  و سیاستمداران سنی بیشتر کند تا با نفوذ فزایندهء حکومت ایران مقابله نماید.  عربستان سعودی در روابطی که پیش از سال 2014 با این گروه ها داشت، سیاستی اساساً واکنشی در پیش گرفته بود که اصالت نداشت و برای درازمدت نبود.

بلندپروازی های محمد بن سلمان

       در سال 2014، هنگامی که سازمان حکومت اسلامی (داعش) به صورت تهدیدی بزرگ برای حاکمیت عراق، ثبات منطقه و امنیت بین المللی درآمد، همه چیز تغییر یافت.  کوشش های ریاض پس از گشایش سفارت این کشور در بغداد در پایان سال 2016، و انتصاب محمد بن سلمان (MBS) به ولیعهدی عربستان سعودی در ژوئن سال 2017 گسترش یافت.

       محمد بن سلمان نسبت به عراق سیاستی بلندپروازانه تر در پیش گرفت تا عربستان سعودی حداکثر منافع مشترک و برگ های برنده را با عراق داشته باشد.  این در حالی بود که بلندپروازی اصلی مقابله با نفوذ حکومت ایران بود. از آن زمان، عربستان سعودی دیدارهای دیپلوماتیک را با پذیرفتن مقامات عراق و گشایش کنسولگری در شهرهای بصره و نجف چند برابر کرد. این در حالی بود که برای ریاض، مهم ترین چیز میدان دادن به سرمایه گذاری های عمومی و خصوصی در عراق بود. با این حال، بعید به نظر می آید که دیپلوماسی اقتصادی عربستان سعودی بتواند همکاری اقتصادی ایران- عراق را تضعیف کند.

وضعیتی ناراحت کننده

       در واقع، رژيم اسلامی با تلاشی مداوم و بی وقفه از سال 2003 رابطه ای ممتاز با عراق ایجاد کرد. این کشور توانست شبکه ای از روابط رسمی در میان نخبگان سیاسی اعم از شیعه یا سنی به وجود آورد. براین روال، مبادلات دوجانبهء بازرگانی دو کشور در سال 2018 به 12 میلیارد دلار (10.57 میلیارد یورو) رسید. عراق در عرصهء انرژی، و به ویژه اجتناب از قطعی برق، وابسته به ایران است.  واردات گاز از ایران 15 درصد از مصرف روزانه برق کشور که 1400 مگاوات است را تامین می کند.

       فشار آمریکا برای قطع خریدهای عراق از ایران، مقامات عراق را در وضعیتی دشوار قرار داده است. در واقع، این کشور نه می تواند از حمایت آمریکا چشم بپوشد و نه از خیر خرید برق و گاز از ایران بگذرد زیرا زیرساخت هایش ضعیف است و توانایی تولید محدودی دارد. صادرات ایران به عراق در یک سال گذشته (مارس 2018 تا مارس 2019) 9 میلیارد دلار (7.93 میلیارد یورو) بوده که رقمی بی سابقه با افزایشی 36 درصدی نسبت به سال گذشته است.

مجوز موقت واردات

       به علاوه، عراق و ایران 1400 کیلومتر مرز مشترک و خاطرهء یک جنگ مرگبار 8 ساله (1988 – 1980) را دارند. همچنین، در پی دست یافتن به مصالحه ای برای تامین بقای خود در یک محیط منطقه ای دشوار هستند و می کوشند با گسترش همکاری از رودررویی های بعدی اجتناب کنند.  دیدار سه روزه حسن روحانی رییس رژيم اسلامی در ماه مارس 2019 امکان داد که این رابطه مستقلانه دو جانبه تحکیم شود.

       به عنوان نمونه می توان از توافق برای ساخت یک خط آهن بین شهرهای شلمچه – واقع در مرز ایران و عراق – و بصره در جنوب عراق یا توافق دوجانبه لغو دریافت هزینهء صدور روادید نام برد.  مقامات ایران همچنین اعلام کرده اند که قصد دارند مبادلات بازرگانی خود در سال آینده را تا سطح 20 میلیارد دلار (17.62 میلیارد یورو) بالا ببرند؛ هرچند که تهران در برنامه خود برای تحکیم روابط دوستانه با همسایه عراقی خود با مشکلاتی روبرو است. در سپتامبر 2018، تظاهر کنندگان بصره به خروش آمده، کنسولگری رژيم اسلامی اسلامی را به آتش کشیدند و شعارهایی مانند «ایران برو بیرون!» سردادند.  صادر کنندگان ایرانی نیز ناگزیر شدند مالیات هایی روی کالاهای خود بپردازند و بی ثباتی هایی نیز در گذرگاه های مرزی ایجاد شد.

بدهی ای که پرداخت آن دشوار است

       عراق همچنین یک بدهی مهم به مبلغ نزدیک به دو میلیارد دلار (1.7 میلیارد یورو) ناشی از خرید گاز و برق، به ایران دارد که پرداخت نشده مانده است؛ بازپرداختی که امروز به خاطر تحریم های آمریکا علیه ایران انجام آن دشوار است. به این ترتیب، صادرات غیرنفتی ایران به عراق کاهش یافته و بین 21 مارس تا 20 آوریل 2019 به 389 میلیون دلار (342.7 میلیون یورو) رسیده در حالی که در بازهء زمانی مشابه در سال گذشته 733 میلیون دلار (645.77 میلیون یورو) بوده است.

       غالبا نفوذ ایران در عراق – برحسب دیدگاه قدرت های منطقه ای – بیشتر یا کمتر از حد واقعی برآورد شده است.  احتمالاً واقعیت درحد میانهء برآوردها قراردارد.  ایران و عراق کشورهای همسایه ای هستند که می باید روابطی صمیمانه داشته باشند و این به معنای آن نیست که عدم توافق و بدبینی متقابل نسبت به یکدیگر نداشته باشند.  عراق در مرحلهء بازسازی خود نیاز به حمایت همهء همسایگان برای تامین ثبات اقتصادی و سیاسی کشور و جلوگیری از ظهور دوبارهء داعش دارد و مایل نیست که به صورت میدان جنگ و رقابت بین قدرت های منطقه ای یا بین المللی در آید یا بخشی از یک اتحاد ضد ایرانی باشد.

       با آن که عراق خواهان همکاری اقتصادی بیشتر با همسایگان عرب خود است تا از وابستگی خود نسبت به ترکیه و ایران بکاهد، مایل نیست با عدم تعادل منطقه ای ناشی از جهت گیری دیپلوماسی اقتصادی خود به فرقه گرایی دامن زند. در گذشته نفوذهای منطقه ای در ایجاد تفرقه بیشتر در کشور و تضعیف دولت مرکزی نقش داشته اند. همچنین، سیاست خارجی دولت جدید عراق بر محور ارزش هایی چون میانه روی و جستجوی وضعیتی متعادل قراردارد.

دستیابی به بازار گاز و انرژی

       عربستان سعودی دریچه ای از موقعیت ها برای پیگیری گفتگوی دیپلوماتیک با عراق در اختیار دارد.  تصمیم هایی برای سرمایه گذاری گرفته شده، اما اینها نباید عراق را به رودررویی با ایران وادارد یا مقامات عراقی را وادار کند که در رقابت آنها برای رهبری منطقه ای موضع بگیرند. سعودی ها نمی توانند جایگزین بازرگانی غیرنفتی ایران - عراق شوند، زیرا کالاهای ایرانی مشابه کالاهایی که عربستان سعودی می تواند صادر کند نیست. در عوض، پادشاهی سعودی می تواند از موقعیت های اقتصادی جدیدی که به تنوع بخشی به اقتصاد عراق، بیشتر از راه های نهادین تا روابط شخصی یا کنشگران غیردولتی، کمک کند بهره ببرد.

       در حال حاضر ریاض می کوشد با اجرای برنامه هایی با هدف رشد مبادلات مرزی به بازار گاز و انرژی عراق دست یابد و زیرساخت های عراق، به ویژه در مناطقی که به تازگی از تصرف داعش آزاد شده را تقویت کند و سرمایه گذاری های خصوصی در عراق را تشویق نماید. عربستان سعودی پاسگاه مرزی عرار را گشوده، ایجاد یک شورای هماهنگی های بازرگانی بین دوکشور را اعلام نموده و وعده داده که از طریق «صندوق سعودی برای توسعه» (SFD) یک میلیارد دلار (880 میلیون یورو) اعتبار در اختیار عراق قرار دهد و اعتباری صادراتی به مبلغ 500 میلیون دلار (440.5 میلیون یورو) نیز در جریان برگزاری کنفرانس بین المللی برای بازسازی عراق، که در فوریه 2018 در کویت برگزار شد، تخصیص دهد. عربستان سعودی از ضعف ایران برای پاسخگویی به نیازهای انرژی فوری عراق بهره برده و کمکی یک میلیارد دلاری نیز برای ساخت یک شهر ورزشی در اختیار عراق قرارداده است.

کم بودن اقدامات مشخص

       با این همه، انجام تعهد اقتصادی عربستان سعودی نسبت به عراق به دلیل وضعیت مالی و سیاسی عراق پیچیده است.  با آن که برنامه های همکاری بلند پروازانه است، اقدامات مشخص معدودی انجام شده است. موسسات خصوصی و عمومی به خاطر فساد عمومی رایج درعراق و وضعیت امنیتی همچنان بی ثبات، سرمایه گذاری چندانی دراین کشور نمی کنند.

       همچنین، پرسش هایی نیز در مورد معتبر بودن عراق و نگرانی از امکان ضبط دارایی های موسسات به دلیل های امنیتی وجود دارد. عربستان سعودی و دیگر کشورهای عضو «شورای همکاری خلیج [فارس]» (CCG) کارهایی برای تشویق سرمایه گذاری و کاستن از مشکلات، مانند تضمین اعتبارهای صادراتی یا استفاده از صندوق های توسعهء دولتی کشورهای عضو انجام داده اند تا مطالبات پیمانکاران پرداخت و یا برنامه هایی مستقیما اجرا شود انجام داده اند. با این حال، در قیاس با ایران عدم مزیت هایی به خاطر ضعف پیوندهای زیرساختی و نفوذ محدودتر در میان تصمیم گیرندگان عراقی و رودررو با ارادهء ایران برای تخصیص بدون پیش شرط منابع خود وجود دارد. به رغم تعهدات مهم سپرده شده، نتیجه های مشخص این نزدیکی بین عربستان سعودی و عراق هنوز در زمینه اقتصادی قابل مشاهده نیست.

سیاست دراز مدت

       رژيم اسلامی در عراق برگ های برنده ای در اختیار دارد، زیرا توانسته از موقعیت های پیش آمده بر اثر شکل گرفتن یک حکومت جدید در عراق، در پی اشغال آن توسط آمریکا، بهره ببرد.   عربستان سعودی و دیگر کشورهای خلیج [فارس] موقعیت جدیدی برای سرمایه گذاری با دولت جدید و ایجاد اعتماد بین نهادهای کشورهایشان با عراق دارند. آنها شاید قادر نباشند کاملا جایگزین حضور و نفوذ ایران در عراق شوند، اما می توانند با اتخاذ یک سیاست خارجی فعال و اندیشمندانه نفوذ اقتصادی آن را – که از طریق پیوندهای نهادین از راه های قانونی و توافق های دوجانبه برقرار شده – محدود سازند، بدون آن که به مقابله مستقیم با ایران بپردازند.

       برقراری این رابطهء سازنده بین عراق و عربستان سعودی و دیگر حکومت های خلیج [فارس] مستلزم وجود سیاستی دراز مدت است که بتواند به عراق آزادی عمل بیشتری ببخشد و امکان یابد ثبات خود را حفظ کند و وضعیت امنیتی خود و منطقه را بهبود بخشد.

___________________________________

* کلمنت ترم ( CLEMENT THERME)، پژوهشگر برنامهء خاورمیانهء «انستیتو بین المللی مطالعات راهبردی» (IISS).

بازگشت به خانه