رضا علوی: سوگواران و هیات ها

تأسيس: 14 مرداد 1392 ـ در نخستين کنگرهء سکولار های ايران -همزمان با 107 مين سالگرد مشروطه

28 مهر ماه 1395 ـ 19 ماه اکتبر 2016

"هیات ها "چرا به وجود آمده اند؟ چرا خلقیات و هویت ایرانیان با پدیدء "هیات" همسو یی دارد؟ چرا "ولایت سالاری" به "مداحان" نیازمند است؟ هستی و چیستی "هیات ها و مداحان" و "باور به سناریوی عاشورا" در درازای تاریخ چگونه بوده است؟ و پرسش های دیگر …. در این جستار کوتاه تلاش می شود که نگاهی گذرا به پدیده ی "سوگواری و عاشورا، هیات ها و مداحان" کرد.

"احمد قابل” اسلام پژوهی که برای اسلام شناسی هستی خویش را به نیستی کشا ند، ادعا می کند که حسین فرزند علی به دنبال مکان امنی بود که خود و خویشان اش را سکنی دهد و در آرامش زندگی کنند که به دام گروه نظامیان شمر می افتند و حادثهء 10 محرم سال 61 هجری به وقوع می افتد(1). گزارش "احمد قابل" از شش ماه آخر زندگی امام حسین پیش درآمدی می شود بر بوجود آمدن "حزب شیعی” و سال ها پس از آن پدیده ای به نام" هیات سازی" و "مداح پروری ".

پیش از صفویان: حزب شیعی در جستجوی وادی هویت

تا پیش از حکومت صفویان، شیعیان در اندک بودند و در مازندران، شهر ری، سبزوار، کاشان و قم، گاهی آشکار و گاهی پنهان می زیستند. قم در ان دوران آبادی کوچکی بود.(2)

در آن زمانه؛ حزبِ شیعه بسیار کوچک و خرد بود و بر این باور بودند که: بر آنان توسط سایر گروه ها و بخشهای های اسلام که در اکثریت بودند ستم شده است، بنابراین در جستجوی هویت بودند و شکایت و شکوه از ستمی که در جامعه اسلامی بر آنان روا داشته را در ارایه نمایش نمادین شهادت حسین و خویشان اش و برگزاری سمبلیک مراسم محرم برای جستن "هویت صدمه خورده "و "شیعه گری" ارایه می دادند. مراسم محرم و صفر شیعیان جذاب، پر هیجان و گیرا بود به گونه ای که اهل سنت را متاثر می کرد و برای آنان پرسش بر انگیز بود. نمایش های پر شور "هیات ها "و” دسته ها" شگفتی می آفرید و سبب می شد که گاه همنوایانی در میان اهل سنت می یافتند که حتی "عطار نیشابوری” و "مولوی" ی اهل سنت را شگفت زده می کرد و اشعا ری در سوگِ حسین می سرودند.(3)

پس از نهصد سال که از سقوط ساسانیان می گذشت، ایران، دوباره به یک دوران وحدت و تمامیت ارضی و مرحله دولت ملی گام نهاد. دوران فرمان روایی صفویان در اوج اعتلا و عظمت آغاز شد. (4) در جوار ایران، در قسطنطنیه ( استا نبول کنونی )، امپراتوری عظیم عثمانیان، با صفویان در رقابت بود. تا پیش از ظهور صفویان، ایرانیان، عمدتا سنی بودند [ البته دولت محلی شیعه ال بویه در مازندران حضور داشته بود ]، صفویان با ضربِ شمشیر گداخته قزلباشان، ایرانیان را شیعه کردند. صفویه نخستین دولت شیعی دوازده امامی را در همسایگی امپراتوری عثمانی به وجود آورد.

حکومت صفویان یک حکومت ایدئولوژیکی بود. پایه اساسی حفظ یک حکومت ایدئولوژیکی، قداست گرایی می باشد. روحانیانی [ همچون مجلسی ها (پدر و پسر )، کاشفی، خاتون آبادی و.... ] به عنوان هم پیمانان فرمان روا یان وارد بارگاه سیاست صفویان شدند. مثلث شوم فرمان روا یان (یا سلاطین صفوی )، قزلباشان ( یا نظامیان ) و روحانیان برای اقتدار صفویان، هیات ها، تکایا و مداحان را رونق دادند. شاه صفوی را شاه مظلوم کردند. سلاطین را همچون امامان، فوق بشری خواندند که ماندگار بمانند. "محرم و صفر" مرکز ثقل ایستایی حزب شیعه، و "هیات ها و تکایا” پایگاه ماندگاری حاکمان، و "مداحان" و روحانیان حامیان اقتدار صفویان بودند.خمینی با عشق وافری که به صفویان دا شت، از آنان آموخته بود و مرتب تکرار می کرد که:" "همین محرم و صفر است که اسلام را زنده نگه داشته است”. و بدین گونه روحانیان با مدد قزلباشان، شاه صفوی را در منصب" امام مظلوم!!” می نشاندند.

قاجاریان که آمدند، همه پارامترها و المنت ها مهیا بود. هیات ها بر پا شده و تکایا ساخته شده و مداحان، مدیحه سرایی را فرا گرفته، و روحانیان صحنه گردانان این نمایش بودند. اما شرایط تاریخی تغیر کرده بود نه از آن شکوه و جلال صفوی خبری بود و نه قزلباشانی بودند که شمشیر کداخته خود را از نیا م بکشند. اماروحانیان و” اعوان و انصا ر” شان در صحنه مانده بودند. با یاری روحانیان با زار اشک و سفره ندبه و زاری همچنان در عهد قاجار گرم ما ند. "هیات ها” راهی" تکایا” شدند، "مداحان” سیاست دیگری پیشه کردند و محرم و صفر زنده نگاه دار اسلام شیعی شدند.

ایران دوران قاجار با فقر و واماندگی دست و پنجه نرم می کرد." ضریب فلاکت" و" نرخ نکبت" رشد فزاینده ای داشت. قیام گرسنگان، پادشاهان قاجار را تهدید می کرد، سلاطین قاجار به دریچه های آرام کردن مردمان نیازمند بودند. روحانیان با مشارکت "هیات ها و مداحان" به ماندگاری پادشا هان مدد رسانی کردند و دریچه های آرام کردن مردمان را گشودند.

ناصر الدین شاه در عزای حسین از هوش می رفت و از بزرگ تکیه داران ایران بود و تکیه ی دربار قاجار، عظیم ترین عمارتِ عهد قاجار به شمار می رفت، و پس از مرگش لقب" شاه شهید" را از آن خود کرد. در محرم و صفر در تکیه درباری می نشست و رعیت را نظاره می کرد و خیالش از جامعه ی عقب مانده ی ایران راحت بود.

"روحانیان" و" هیات ها "دواستراتژ ی ونقش متفاوت را دوران صفویه و قاجار ارایه دادند: صفویه از محرم استفاده ایدئولوژیک می برد تا سربازِ عقیدتی در قبال اهل تسنن و سلطان عثمانی بسازد و قاجاریه می کوشید تا محرم را مبدل به سوپاپ اطمینان احساسات عمومی کند و شور و اعتراض مردمی که در فقر و ستم می زیستند را از مجاری چشم تخلیه نماید و به جای دنیای سر تا پا رنج زمینی، شفاعت حسین و جنت و حوری را چون مخدری بر جانشان ریزد.

شیعه در دوران سردار سپه سه دوران مختلف را گذراند:

1ـ دوره ی دلبری رضاشاه از شیعه گری: از سال 1300 آغاز می شود و در سال 1307 به افول می نشیند. این دوره را باید دوره "همکاری علما و حکومت” نام نهاد.

2ـ دوران مناسبات سرد بین رضاشاه و مذهب (از سال 1307 تا 1312)

3ـ دوران مشاجرات نیمه قهرآمیز بین رضاشاه با دین (علمای قم) (1313 تا 1320۰)

در دوره ی دلبری رضاشاه از شیعه گری، ملک الشعرای بهار در کتاب احزاب سیاسی ایران می نویسد: "روز عاشورا مطابق شهریور 1300، دسته عزاداری قزاق با یک هیات و نظم و تشکیلات مخصوص به بازار آمده. …. و خود سردار سپه در حالی که سر خود را برهنه کرده بود و کاه روی سر خود می پاشید در جلوی دسته دیده می شد. …. دسته قزاقخانه به بازار آمد، شام غریبان گرفته بودند و خود سردار سپه سر و پای برهنه شمع به دست گرفته و در حرکت بود. …”

از سال 1307 خورشیدی تا فرو پاشی رضا شاه , علمای قم و روحانیان کم اعتبار و سرگردان و بازار هیات ها و مداحان کم رونق بود. اما , پس از رفتن رضا شاه، شاه جوان، با تمام گرایشات به اصطلاح نو گرایانه اش، دست روحانیان را باز گذاشت و تکایا رنگ و لعا بی یافتند و پیشه مداحان رونقی گرفت، و بازار هیات ها ازکسادی برون رفت.

"هیات ها" نمودی از خلقیات پاره ای از ایرانیان ونمایشی از سر درگمی هویتی تاریخی بخش پاره شده ی هم وطنان می باشد. کاستی ها ی فرهنگی و انشعابات و اختلافات سیاسی و درگیری های اجتماعی را در "هیات ها "می توان جست. از منظر تاریخی "هیات ها" از زهدان ایرانیان بیرون آمده و در بستره آنان رشد و نمو کرده و شکل وفرم یافته و سنتز فرمان روا یان این سرزمین شده اند. هر گروه، محله و مسجدی،”هیات" خود را دارد و به هر بهانه ی نا بخردانه ای شورش کرده و”هیات" خود را راه انداخته و به رقابت با گروه انشعا بیون بر خواسته و مرافعه آغاز کرده و کوشش در بسیج بیشتر و یار گیری می کنند.

هر چند که بی نظمی و انشعابات و اختلافات و رقابت از مشخصه های "هیات ها" می باشد، اما در نهادینه کردن و گسترش خشونت مقدس پاره ای از آنان یکسان عمل می کنند.

در بیست و هفت سال اخیر، نهاد فرهنگی بیت رهبری با همکاری موسسه امام خمینی در صدد تربیت، ترویج و توسعه امر مداح پروری شدند. دو هدف در این زمینه اساس حرکت بود: پیشبرد خرافات و توسعه شیعی گری، دوم و هدف اساسی تر، ترویج و اشاعه خواسته های سیاسی بیت رهبر.

ظهور مداحان جدید در سالهای پس از انقلاب و پیوستن آنان به سیاست حاکمان ایران و چگونگی بقای آنان را در مقاله" مداح پروری و کادرسازی در حکومت اسلامی" توسط نگارنده می توانید بیابید(5).

روحانیان، با سنج ها و طبل ها، زنجیر کوبان و سینه زنان کارناوال محرم را هفت قرن به نمایش گذاشتند، که صفویان به ستیز با عثمانیان بر خاسته و با شمشیر قزلباشان گرد ن اهل تسنن را قطع نمایند، و قاجاریان با آرامش خاطر" ضریب فلاکت" و" نرخ نکبت" را رشد دهند، و تاریک اندیشان معاصر سایه شوم مرگ و سیاهی را بگسترانند.