سام قندچی: دو ملاحظه در مورد آلترناتيو واپسگرا

تأسيس: 14 مرداد 1392 ـ در نخستين کنگرهء سکولار های ايران -همزمان با 107 مين سالگرد مشروطه

9 امرداد ماه 1396 ـ 31 جولای 2017

دوستی که به صداقت اش شکی ندارم اخيراً، طی مطلبی که منتشر کرده، «مبارزهء درون اپوزیسیون» را تشدید نفرت و مغایر تجربهء ملی قلمداد کرده و فقط «نقد سیاسی و نظری سیاست های حمایتی از جمهوری اسلامی» را برای مبارزه با حاکمان دینی جایز دانسته و، در نتیجه، از جمله نقد سلطنت طلبان، مجاهدین خلق، حزب توده و چپ را «انحراف از مسیر اصلی مبارزه با حاکمان دینی» خوانده است.

اما، از دیدگاه من، دقیقاً همین طرز فکر بود که ایران را حدود 40 سال پیش در منجلاب انقلاب ارتجاعی 1357 فرو برد(1)، و اکنون هم حدود 20 سال که باعث غلطیدن اپوزيسيون در «منجلاب اصلاح طلبی ارتجاعی» شده است(2).

واقعيت آن است که در طول تاريخ روشنفکران کشورهایی که، چه در انقلاب ها و چه در روند اصلاح طلبی واقعی، مبارزهء بین «ترقی» و «واپسگرایی» را پایهء روش اجتماعی و سیاسی خود قرار داده اند، توانسته اند در رهبری کشورهای خود به سوی جامعهء مدرن، نقش مثبت و مؤثر ایفا کنند(3).

در رابطه با کشورمان نيز بايد به اين واقعيت توجه داشت که ایران امروز با ایران دوران انقلاب 1357 از زمین تا آسمان تفاوت يافته است؛ به این معنی که مردم داخل کشور، که در 40 سال گذشته یکی از ارتجاعی ترین رژیم های سیاسی تاریخ خود را تجربه کرده اند، اکنون با واپسگرایی فاصلهء بسیار روشنی دارند و برای شان ديگر «عقب ماندگی» در هر رنگی، چه خود را بنام «اصلاح طلب» و چه تحت عنوان «اپوزیسیون تحول خواه» یا حتی «برانداز» ارائه دهد، قابل قبول نیست.

به همین دلیل هم هست که همهء جریانات سنتی سیاسی در چهار دههء گذشته قادر نبوده اند اقشار پیشروی جامعه ایران را به خود جلب کنند.

در ایران، مردم عادی، حتی بیش از مردم در غرب، با علاقه، تازه ترین تحولات علمی و تکنیکی را دنبال می کنند، و بیش از ایرانیان خارج کشور به روز هستند. در واقع دلیل اصلی ناتوانی آن نیروهای سیاسی که دوست عزیز من از آنها نام می برد، نه نقد عده قلیلی از اپوزیسیون مترقی ایران از آنها، بلکه واپسگرایی خود آن جریانات سنتی سیاسی است؛ جرياناتی که بيشتر هم در خارج هستند. و درست همین واپسگرایی است که باعث شده مورد توجه مردم ایران قرار نگیرند(4).

در داخل جنبش سبز هم اگر ديديم که به جریانی نظیر اصلاح طلبان توجه می شود، دليل آن قبول اندیشه های آنها نبود و در زمانه ای که «آلترناتیو سیاسی ترقی خواهانه» ای هنوز در عرصهء سیاسی ایران مطرح نشده بود اين توجه را بايد صرفاً بخاطر دست رد زدن به سينهء رژیم قلمداد کرد؛ وگرنه حتی در همهء اعتصابات دانشجویی پیش از آن نيز «دانشجویان پیشرو» حاضر نبودند خود را با نظرات سیاسی اصلاح طلبان یا هر جریان سیاسی سنتی گذشته تعریف کنند.

اين امر نشان می دهد که در ایران دیگر کسی برای عقاید واپسگرای جریانات سیاسی سنتی ایران، چه سلطنت طلب، چه مجاهدی، چه کمونیستی، و چه اصلاح طلب اسلامی، ارزشی قائل نیست؛ و نفرت از رژیم اسلامی و ایدئولوژی واپسگرای آن بهيچ وجه به معنی پذيرش جریانات سیاسی و اجتماعی واپسگرای دیگر، که خود را تحت عنوان «ضدیت با رژیم» تعریف می کنند، نیست.

در اين صحنه، اپوزیسیونِ واپسگرا، چه متحد شود و چه نشود، فرقی نمی کند. ایرانیان، خواستار و در جستجوی اپوزیسیونی مترقی و قرن بیست و یکمی هستند(5).

شوربختانه، ایرانیان خارج کشور که اکثراً یا خود یا خانواده شان بیش از 30 سال پیش از ایران خارج شده اند، به رغم آنکه در کشورهای پیشرفتهء اروپا، آمریکا، و دیگر نقاط جهان زندگی می کنند، اما نظیر چینی های محلات «چاینا تاون» در سانفرانسیسکو فکر و عمل می کنند: چينی هائی که از هموطنان شان که زیر سلطهء رژیم دیکتاتوری کمونیستی در خود کشور چین بسر می برند نيز واپسگرا تر هستند، و با فرهنگ 80 سال پیش چین زندگی می کنند و حمل کنندهء افکار واپسگرایی بشمار می روند که در خود چین دیگر سال هاست منسوخ شده و به تاریخ پیوسته است و کسی ديگر آیندهء خود را در آن جریانات فکری جستجو نمی کند و از دیدگاه هایی فاصله گرفته اند که برای نام گذاری رستوران ها در «چاینا تاون» مناسب اند تا برای رهبری جامعهء کنونی چین برای رفتن به فراسوی رژیم استبدادی کمونیستی حاضر در چین.

وقتی امروز به پناهندگان پاک باختهء سوری در ترکیه نگاه می کنیم که در حال بازگشت به سوریه هستند، می بینیم که نتیجهء وجود «آلترناتیو همطراز رژیم موجود» چیست.

درست است که تنها مخالفان بشار اسد را داعش و النصره تشکيل نمی دادند و همه ما هنوز جمعیت های دانشگاهی دموکرات مخالف اسد را در روزهای «بهار عربی» به یاد داریم، اما، شوربختانه «نیروی اصلی آلترناتیو» در جریاناتی نظیر داعش و النصره متمرکز بود؛ و بعد نيز، وقتی داعش بخشی از سوریه را تحت تصرف خود آورد، مردم را آنگونه به ستوه آورد که حاضر شده اند حتی بشار اسد را، با همه جنایات اش، دوباره تحمل کنند تا از شر داعش راحت شوند.

در ایران 1357 نیز شرایط مشابهی پیش آمد اما در پايان کار «داعشی های شیعه» پیروز شدند، و 38 سال است در قدرت هستند.

مصر مظهر يک سرنوشت دوگانه بود. مردم آن کشور نخست، همچون ايرانيان، به آلترناتیو واپسگرایی که اخوان المسلمین و مورسی پس از سقوط حسنی مبارک راه انداختند، تن در دادند اما، بر خلاف مورد ايران، و پيش از آنکه آن «شجرهء خبيثه» در خاک مصر ريشه کند، لااقل فعلاً، السیسی را ترجیح داده اند.

در همهء این تجربه ها گویی یک موضوع تکرار می شود:

در خاورمیانه «آلترناتیوهای واپسگرا» همانقدر مسأله ساز هستند که «رژیم های موجود»، و تا وقتی که «آلترناتیوهای مترقی» شکل نگرفته اند، امیدی به تحول به زندگی بهتر در این کشورها، چه از طریق انقلاب و چه از طریق اصلاحات نیست.

این موضوعی است که در بخش اول در مورد «آلترناتیوهای واپسگرا در ایران» بحث شد و قبل از آن هم دربارهء کسانی نظیر «نوت گینگریچ» امريکائی که می خواهند نیروی داعش شیعی دیگری همچون سازمان مجاهدین خلق را، که مخالف داعش شیعی حاکم در ایران است، به قدرت برسانند، توضیح داده شده است(6).