رضا تقی‌زاده: احتمال اشغال کردستان عراق

تأسيس: 14 مرداد 1392 ـ در نخستين کنگرهء سکولار های ايران -همزمان با 107 مين سالگرد مشروطه

31 شهريور ماه 1396 ـ 22 سپتامبر 2017

برگزاری همه‌پرسی 25 سپتامبر امسال برای استقلال کردستان عراق اقدامی مستقل از مصالح و امنیت ملی ایران و ترکیه نیست و بدون تردید تبعات اجتناب‌ناپذیر چنین اقدامی می‌تواند استقرار نفرات و تجهیزات نظامی دو کشور همسایه را درون مناطق جدا شده از خاک عراق در دستور کار تهران و آنکارا قرار دهد.

دیدار سه روزه سرلشکر محمد باقری رییس ستاد نیروهای مسلح ایران از ترکیه، در ماه اوت سال جاری، با پیش‌بینی تحولات داخلی کردستان عراق و به منظور تدارک هماهنگی‌های لازم در جریان حرکات نظامی دو کشور در مناطق مرزی صورت گرفت.

ترکیه هم اکنون انجام یک رزمایش نظامی نیمه‌گسترده در مرزهای خود با مناطق کردنشین عراق را آغاز کرده و ایران نیز با بستن گذرگاه‌های مرزی با کردستان عراق و تشدید نظارت بر رفت و آمد «کولبران»، اقداماتی هم‌عرض با ترکیه به منظور ایجاد «سپر دفاعی» (buffer zone) و گسترش آن درون خاک عراق را در پیش گرفته است.

تانک‌های ارتش ترکیه در نوار مرزی مجاور خاک عراق

نیروهای نظامی ایران و ترکیه در سال‌های گذشته به دفعات، از جمله پس از سقوط موصل و تشکیل دولت داعش در شمال عراق، به عنوان تمهیدات پیشگیرانه در مناطق شمال و غرب آن کشور تحرکات نظامی و استقرار موقت نفرات داشته‌اند.

حیدر العبادی نخست وزیر دولت مرکزی عراق به دفعات اعتراض‌هایی را در مورد عملیات نظامی ترکیه در مناطق شمال عراق وارد ساخته، ولی پیامد همه‌پرسی 25 سپتامبر و در صورت اعلام استقلال کردستان عراق، وضعیت متفاوتی شکل خواهد گرفت و طرح اعتراض بعدی بغداد در دفاع از یک منطقه جدا شده و به نفع تجزیه‌طلبان اقلیم خودمختار، با تردید و ابهام توام است.

اقلیم خودگردان کردستان عراق فاقد نیروی هوایی و یا نیروی زرهی عملیاتی است و مسئولیت دفاع از مرزهای خارجی مناطق کردنشین آن کشور مطابق قانون اساسی کنونی عراق، بر عهده دولت مرکزی بغداد قرار دارد.

با این وجود، در قالب اداره فدرال کشور عراق، به اقلیم خودمختار کردستان اجازه داده شده با تعلیم و تجهیز «پیشمرگه»ها، انتظامات و امنیت داخلی مناطق کردنشین را عهده‌دار شوند.

«پیشمرگه» عنوان افراد مسلح کرد است که از زمان اعلام تشکیل جمهوری ساختگی مهاباد در سال 1324 (یک سال پس از پایان جنگ دوم جهانی، در 22 ژانویه 1946میلادی) به زبان کردی وارد شده و گروه‌های کرد خارج از خاک ایران از جمله اتحادیه میهنی کردستان، حزب دمکرات کردستان عراق، حزب کومله و همچنین حزب کارگران کردستان در ترکیه (پ ک ک) نیز از آن استفاده می‌کنند.

پیشمرگه‌ها عملیات نظامی خود را چند دهه قبل به صورت چریکی آغاز کردند ولی پس از صدام و تشکیل دولت فدرال عراق بیش و کم به یک نیروی منظم تبدیل شده و امنیت و نظم داخلی اقلیم خودمختار را بر عهده گرفتند. قدرت روسای قبیله‌های کرد نیز متناسب با ظرفیت پیشمرگه‌هایی است که در اختیار دارند.

در شروع جنگ سال 1380 عراق علیه ایران، کردهای عراق با انتظار به دست آوردن مناطق نفوذ تازه، همراه با نیروهای نظامی صدام در حمله علیه مرزهای ایران شرکت کردند.

بعد از خنثی شدن فشارهای اولیه ناشی از هجوم ارتش عراق، کردهای آن کشور حمایت خود را متوجه جمهوری اسلامی ساختند. تاوان دردناک این تغییر موضع کردها اجرای عملیات موسوم به «انفال» توسط صدام حسین در سال پایان جنگ ایران و عراق و حمله وحشیانه با بمب‌های شیمیایی در حلبچه بود که به کشتار بیش از 5000 هزار غیرنظامی منجر شد.

پس از اشغال نظامی عراق از سوی آمریکا در سال 2003 بازسازی نیروهای مسلح آن کشور با کمک نیروهای اشغالگر و کشورهای عضو ناتو تا سال 2011 ادامه یافت که طی مدت یادشده سهم کردها از اعتبارات نظامی هزینه شده، نود میلیون دلار و سهم نیروهای دفاعی و انتظامی دولت مرکزی بغداد برای تجهیز 109 تیپ حدود 25 میلیارد دلار.

نیروهای پیشمرگه دولت اقلیم خودمختار کردستان عراق دارای وزارت‌خانه‌ای هستند که ظاهرا قرار است نقش وزارت دفاع را در این دولت محلی ایفا کند.

بر اساس اقلام بودجه سال 2013 دولت عراق هزینه‌های پرداخت شده به اقلیم خودگردان برای تجهیز 51 هزار پیشمرگه بوده که این شمار را باید بر تعداد پیشمرگه‌های در اختیار حزب دمکرات و حزب اتحادیه میهنی علاوه کرد که هر یک به تنهایی در حدود 20 تا 25 هزار نیروی چریکی مسلح خاص خود را دارند.

نیروهای پیشمرگه اقلیم خودگردان تا سال 2014 و زمان اشغال موصل توسط نیروهای داعش دارای 15 واحد منطقه‌ای بود که در هر واحد تا 2500 مامور نظامی و انتظامی به صورت نیمه وقت خدمت می‌کردند و شاغلین دو هفته کار و یک هفته تعطیلات داشتند.

مسئولیت عمده نیروهای پیشمرگه در اختیار روسای هر قبیله حفاظت از آنها و مناطق تحت نفوذ آنها است (اربیل در اختیار حزب دمکرات بارزانی و سلیمانیه در اختیار حزب اتحادیه میهنی طالبانی‌ها است). حفاظت از مسعود بارزانی بر عهده سیروان برادرزاده او، و برادر نچیروان بارزانی نخست وزیر اقلیم خودگردان، سپرده شده؛ چنانکه در «جمهوری وراثتی» سوریه نیز برادر بشار اسد فرمانده نیروهای مخصوص حفاظت از اوست.

تجهیزات و ادوات نظامی نیروهای مسلح اقلیم خودمختار کردستان عراق که شماری از نفرات آنها در آلمان تعلیمات گرفته‌اند و تعدادی درون خاک کردستان توسط آمریکا، بیشتر شامل سلاح‌های سبک مانند خمپاره‌انداز و خودروهای زرهی سبک است اگر چه با وجود مخالفت دولت مرکزی بغداد دو واحد نظامی کردها تعدادی از تانک‌های کهنه روسی تی52 و تی62 هم در اختیار دارند که فاقد قدرت عملیاتی و مناسب استفاده در نمایش‌های تاریخی است.

در زمان حمله داعش به موصل، مناطق کردنشین شمال عراق به شدت در خطر اشغال قرار گرفتند. طی سه روز نخستین حمله داعش علیه مناطق کردنشین، پیشمرگه‌ها نه تنها به سرعت از مناطق تازه اشغال شده، که از مناطق تحت اشغال خود از سال سقوط صدام نیز عقب نشستند.

مسعود بارزانی و نیروهای پیشمرگه در عکس یادگاری

تنها با کمک تسلیحاتی به‌موقع ایران و باز شدن دو جبهه از جنوب و غرب عراق علیه داعش بود که فشارهای نظامی علیه کردهای شمال عراق کاهش پیدا کرد. نحوه مقابله پیشمرگه‌ها با نیروهای داعش الگویی بود برای ارزیابی ظرفیت‌ها و ضعف‌های نیرویی که برای دفاع از یک قبیله تجهیز شده و دولت خودمختار اربیل قصد دارد دفاع از یک کشور مستقل را به آن بسپارد.

با هجوم نسبتا غیرمنتظره نیروهای داعش به شمال عراق، نیروهای نظامی نیمه بازسازی ارتش عراق به سرعت از هم پاشید و این پاشیدگی ناگهانی و تا حدی شگفت‌انگیز موجب شد کردهای عراق از خلاء قدرت ایجاد شده استفاده کرده و در مناطق تازه مانند کرکوک که مورد اختلاف اعراب، ترک‌تباران و کردهاست نیز مستقر شوند.

نیروهای نظامی دولت مرکزی عراق بعد از شوک ناشی از سقوط سریع موصل در اوت سال 2014 هنوز بازسازی زیرساخت‌های ویران شده نظامی و جذب نفرات تازه را سامان کافی نداده‌اند.

در غیاب آمار دقیق، گفته می‌شود نیروهای نظامی در اختیار دولت مرکزی بغداد کمتر از یک‌صد هزار نفر، یعنی کمتر از شمار پیشمرگه‌های اقلیم خودگردان و قبیله‌ها و احزاب کردی است.

اما جمعیت غیرکرد عراق 27 میلیون و در حدود پنج برابر جمعیت کردهای آن کشور است. کردستان عراق در صورت اعلام استقلال، اسرائیل تازه نخواهد شد که در میان دریایی از جمعیت اعراب قرار داشت و در چند جنگ علیه آنها به پیروزی رسید.

ارتش در اختیار دولت مرکزی عراق با سرعتی بیشتر از رشد نظامی پیشمرگه‌ها، که برای جنگ و گریز در مناطق کوهستانی آماده شده‌اند و نه دفاع در مقابل نیروهای مکانیزه زرهی و تهاجم هوایی، تدریجا تجهیز می‌شود و در صورت اعلام جدایی کردستان، در نخستین فرصت برای تجدید یکپارچگی آن کشور وارد عمل خواهند شد.

پیش از رسیدن آن زمان و شکل گرفتن عملیات نیروهای منظم ارتش عراق علیه بخش تجزیه‌طلب کردستان، احتمالا نیروهای موسوم به حشدالشعبی که در ایران از آنها به عنوان «نیروهای بسیج مردمی» یاد می‌شود و از سال 2015 حضور آنها با تصویب دولت مرکزی عراق رسمیت یافته، ابتدا به مراکز مورد اختلاف مانند کرکوک نزدیک و سعی در اشغال این مناطق و پیوستن آن به خاک مرکزی خواهند کرد.

نیروهای حشدالشعبی عراق مرکب از نفرات شیعه (و سنی)

دولت خودگردان کردستان عراق در صورت اعلام استقلال بعد از همه‌پرسی 25 سپتامبر، علاوه بر از دست دادن حمایت سیاسی دولت مرکزی عراق، با واکنش دفاعی و پیشگیرانه دو کشور همسایه روبرو است که تهدید علیه تمامیت ارضی و یکپارچگی خود را فارغ از طبیعت نظام سیاسی و یا دولت‌های وقت در تهران و آنکارا، برنمی‌تابند.

محروم ماندن از حمایت کشورهای همسایه و پشتیبانی قدرت‌های بزرگ مانند آمریکا و اتحادیه اروپا و سازمان‌های بین‌المللی از جمله سازمان ملل متحد که مخالفت آشکار و بدون ابهام خود را با جدایی‌طلبی کردهای عراق اعلام داشته‌اند، می‌تواند جغرافیای بسته و بی‌دفاع شمال آن کشور را در خطر جنگ‌های داخلی و اشغال خارجی قرار دهد؛ کردستان شمال عراق بدون شک اسرائیل نیست و وضعیت امروز منطقه نیز با شرایط دهه چهل میلادی تفاوت‌های ساختاری کرده است.