کنترل خوب است اما اعتماد بسیار بهتر است!

در وصف انقلابی که بیش از هر چیز بر اعتمادها ضربه زد

حمید آقایی

       زمانی که با جوانان نسل دوم پس از انقلاب اسلامی 1357 از خاطرات بیست و دو بهمن صحبت می کنم، احساسی در چشم ها و واکنش شان نسبت به وقایع آن زمان می بینیم که بسیار مشابه احساسی است که خودم هنگام شنیدن داستان های نهضت ملی شدن نفت از زبان بزرگتر هایِ زمان جوانی ام داشتم. همانطور که من افسوس و بی اعتمادی را در چهره و نحوهء گویش گویندگان خاطرات سال 1332 مشاهده می کردم، مطمئنم که جوانان امروز نیز از گزارشات من از حوادث قبل و بعد از انقلاب سال 57 بیش از هرچیز آه افسوس و حس بی اعتمادی را دریافت می کنند، زیرا عمیقاً معتقدم که انقلاب اسلامی بیش از هر چیزی بر اعتماد عمومی و اجتماعی ضربه زد.

       در عین حال اما، هنگامی که به خاطرات آن روز مراجعه می کنم، بر خلاف برداشت و احساس کنونی ام، مردمی را می بینیم که اکثرا سرشار از امید و اعتماد بودند، حصارهای مصنوعی ترس و بی اعتمادی فرو ریخته بودند؛ مشارکت، دوستی و از همه مهمتر امید و اعتماد به آینده در کوچه و خیابان موج می زدند. روحیه و فضایی که آن روزها دیده می شدند حتی بسیار فراتر و مطرح تر از واقعیت های بعضا تلخ و تردید برانگیز آن روز، از جمله رهبری انقلاب توسط یک روحانی و مرجع تقلید (با توجه به سابقه تاریخی این قشر در نهضت های پیشین)، آینده مبهم نظام سیاسی کشور پس از سقوط سلطنت پهلوی و خشونت ها و اعدام هایی که بلافاصله پس از پیروزی انقلاب آغاز گردیدند، خود نمایی می کردند و بر اذهان و احساسات غلبه داشتند؛ واقعیت هایی که ما در آن زمان همه را اجزایی اجتناب ناپذیر از واقعیت انقلاب اسلامی و اصولاً هر انقلاب زیر و رو کننده دیگری می دانستیم.

       اما واقعاً چه اتفاقی افتاد که کاخ اعتماد و امید بسرعت فرو ریخت؟ آیا آن اعتمادها فقط شور و احساسی بودند سطحی و زود گذر، تب داغی بود که به سرعت به لرز و عرق منتهی شد؟، شعله ای بود که زود خاموش گردید و رویایی شیرین بود که به سرعت به فراموشی سپرده شد؟ نه! من اینچنین به خاطرات خود نگاه نمی کنم و آن احساس و شور را سطحی نمی بینیم و آن را هنوز واقعی و حتی در زیر پوست خود و بسیاری از هم نسل هایم زنده می یابم؛ اگرچه اکنون، با نگاه به گذشته، افسوس بسیار می خورم و معتقدم که قربانی اصلی این انقلاب همانا اعتماد اجتماعی بوده است.

       اعتماد و امیدی که در آن دوران ایجاد گردیدند کاذب نبودند، حتی بخاطر اینکه چون یک مرجع تقلید رهبری انقلاب را به عهده داشت و یا مردم ایران مسلمان بودند و به روحانیت اعتماد داشتند نیز شکل نگرفته بودند، در خودآگاه مردم نیز جمهوریتی که مطابق فرهنگ اسلامی قرار بود بوجود آید بسیار مبهم و نامشخص تر از آن بود که اعتماد برانگیز باشد؛ الگویی نیز در اختیارشان نبود که خود را با آن مقایسه کنند، زیرا آنان اولین ملتی در منطقه بودند که با آرزوی یک جمهوری ملی و “خودی” دست به انقلاب می زدند.

       به عبارت دیگر، این واقعیت ها هیچکدام عوامل اصلی در تقویت امید و اعتماد نبودند، و بنابراین می توان گفت که خوشحالی و همبستگی که آن روزها در کوچه و خیابان موج می زد از جای دیگری باید بر می خاست و تغذیه می شد.

       در حقیقت از یکی دو سال قبل از وقوع انقلاب اسلامی، زمانی که گنبد اقتدار و کنترل سلطنت محمد رضا پهلوی آغاز به ترک برداشتن و از هم گسیخته شدن کرد  و ستون های آن به لرزه افتاد و بتدریج شکاف های سقف این گنبد بر مردم آشکار گردیدند، نسیمی شروع به وزیدن نمود که شاخص ترین و مهمترین آوای آن، آوای کاهش کنترل و برداشته شدن سدها و دیوارهای بی اعتمادی بود. ندایی بلند برخاسته بود که ای مردم! نظام حاکم دیگر قادر به کنترل جامعهء ایران نیست و دیوارها شکاف برداشته اند، پرده ها به کنار رفته اند و می توان به چشم دید که در پس دیوارها و پشت پرده ها کسی به گوش ننشسته است؛ و بنابراین شاید بتوان از این به بعد دست اعتماد بسوی همسایه و هموطن خود دراز کرد؛… و این بود که با وزیدن نسیم ناشی از آغاز فروپاشی “کنترل” و با تابیده شدن اشعه های آفتاب آزادی به درون جامعهء ایران، دل ها به هم نزدیک تر شدند، اعتمادهای اجتماعی رو به فزونی نهادند و جرقه های امید و شور آغاز به تابش کردند.

       آری اعتماد و امید که در دوران انقلاب بوجود آمد در واقع سنتز و عکس العمل طبیعی فروریزی “کنترل و استبداد سلطنتی” و کند و ناکارآمد شدن ابزارهای آن بود؛ و هیچ ربطی به اسلامی بودن انقلاب و رهبری آن نداشت. خاطرات یک صد سال اخیر جنبش های آزادی خواهانه و ضد استبدادی و ضد استعماری مردم ایران دوباره زنده شده بودند و مردم ما بیش از آنکه خمینی و اطرافیان اش را در سال های 55-56 بشناسند، بار دیگر خود را در بستر رودی که از جنبش مشروطه و ملی شدن صنعت نفت سرچشمه می گرفت و دوباره با فروریزی سدهای کنترل کننده آغاز به جاری شدن کرده بود، در کنار رهبران ملی و تاریخی خود می دیدند. دیدن عکس خمینی در ماه در ماه های آخر قبل از انقلاب نیز، که تازه معلوم نیست که چند در صدی از مردم آن را واقعا باور کرده بودند، از ارزش این واقعیت نمی کاهد که اعتماد و امید حاصل شده در مردم نه به خاطر روح الله خمینی، بلکه در درجهء اول به دلیل احساس پیوند با جنبش های پیشین (بیاد بیاوریم که فقط بیست و پنج سال از جنبش ملی شدن نفت می گذشت و خاطرات آن هنوز برای بسیاری زنده بود و مرکب کتب تاریخی در باره این واقعه هنوز خشک نشده بود) و امید به فروریزی کنترل و استبداد شاهی بود.

اعتماد و کنترل در روابط اجتماعی

       در روابط و مناسبات اجتماعی دو مقولهء “اعتماد” و “کنترل” مثل دو کفه ترازو عمل می کنند، زمانی که وزنهء کنترل افزایش می یابد، از میزان اعتماد کاسته می شود و، برعکس، زمانی که چتر کنترل از روی سر مردم برداشته می شود و سرنوشت مردم به دست خودشان سپرده می گردد، بر میزان اعتماد عمومی افزوده می شود. جوزف استالین دیکتاتور اتحاد جماهیر شوروی سابق جمله معروفی به این مضمون دارد که “اعتماد خوب است اما کنترل بهتر است”، و این جان کلام همهء نظام های استبدادی و تمامیت خواه می باشد. نظام تمامیت خواه ولایت فقیه و اسلام سیاسی تازه پا گرفته نیز همینگونه می اندیشد: اعتماد خوب است اما “کنترل” بسیار مهمتر است.

       در جوامع آزاد و سکولار اما، رمز باز و سالم بودن آن جوامع در این حقیقت نهفته است که وزنه “اعتماد” (بر عکس جوامع بسته و کنترل شده) بر وزنهء “کنترل” می چربد و مسئولیت گردش امور جامعه به عهدهء مردم گذاشته شده و به انسان بعنوان یک موجود آزاد و خود مختار اعتماد بیشتری نشان داده می شود؛ و مبنا بر این حقیقت استوار شده است که قرار نیست که یک ایدئولوژی مشخص آدم ها را قالب ریزی نماید.

       اگرچه نوعی از کنترل اجتماعی (منظور کنترل سالم اجتماعی) همواره می تواند مانع از فروریزی برخی ارزش ها و قرارداد های اجتماعی شود و بنابراین می تواند موجبات آرامش و تعادل اجتماعی را فراهم آورد (برای مثال انواع کنترل های اجتماعی در زمینه رفت و آمد با وسایل نقلیه، کنترل مبادلات مالی و یا کنترل امور شهری و شهر سازی)؛ اما تفاوت اصلی آن با مقوله “اعتماد”، اگر آن را در کادر کلان مورد ملاحظه قرار دهیم، نقشی است که اعتماد عمومی می تواند در بهبود کیفیت زندگی و بویژه در تکامل و تعالی نظام ارزشی یک جامعه و بطور کلی هنجارهای اجتماعی بازی نماید. اگر هم قبول کنیم که کنترل اجتماعی (فرض را بر سالم بودن آن قرار دهیم) می تواند نقش بازدارنده در برابرسستی و فروریزی نظام ارزشی داشته باشد، اما “اعتماد عمومی” می تواند نقش رشد دهنده و ارتقاء بخش ارزش ها و هنجارهای اجتماعی را بازی نماید. برای مثال، می توان تفاوت دو مقولهء “اعتماد” و “کنترل” را در نحوهء تربیت کودک دید، اگرچه شاید کنترل پدر و مادر (تا حدودی) می تواند مانع از برخی از انحرافات گردد، اما این اعتماد و نشان دادن آن به کودک است که زمینه های رشد شخصیتی کودک را فراهم می کند، به او اعتماد به نفس می بخشد و می آموزد که چگونه با دیگران از در اعتماد وارد شود.

       واقعیت این است که تلاش ناموفق حکومت اسلامی، در طول چهار دههء اخیر، در اسلامیزه کردن جامعهء ایران خود بیانگر این حقیقت است که کنترل کامل فرایند تحولات اجتماعی و هدایت آن به سوی تحقق یک مدل خاص، بیش از آنکه در دنیای واقعی و عینی وجود خارجی و امکان تحقق داشته باشد، عمدتاً در پندار و اذهان رهبران اراده گرا و تمامیت خواه زنده بوده است؛ رهبرانی که تا آخر عمر نیز حاضر به پذیرش این حقیقت نبوده و نیستند که انسان و جامعه انسانی بسیار پیچیده تر از آنند که بتوان آنها را اراده گرایانه تحت کنترل خود در آورد و مطابق مدل مطلوب خود ساخت.

       البته در اسلام سیاسی ولایت فقیه ضربه و خسارت به “اعتماد” بسیار جدی و عمیق تر عمل کرده است. در کادر اسلام سیاسی و اصولا مذاهب ایدئولوژیک شده، انسان موجودی گناهکار و رانده شده از بهشت و بنابراین غیر قابل اعتماد معرفی می گردد؛ موجودی که تنها با هدایت انبیا و پیروی از متون مقدس دینی شانس رسیدن به غایت مطلوب و بهشت موعود دارد. برای نمونه، اگر در قرآن صحبت از اعتماد می شود، منظور اعتماد و ایمان به خدا و رحمت و عذاب الهی او است تا اعتماد به انسان و فراینده های بعدی زندگی زمینی او پس از اخراج از بهشت. و اگر هم از اعتماد در رابطهء مستقیم با انسان صحبت به میان می آید، منظور اعتماد به نفس و توکل به خداست، به این معنی که اعتماد به نفس تنها از طریق توکل به خدا امکان پذیر است و اعتماد فقط در رابطه بین خدا و انسان معنا می یابد.

       در نقطهء مقابل، در مدل ساخت یک جامعهء انسانی که بر اعتماد استوار است، بجای غایت گرایی و پیگیریِ سرنوشت های محتوم، بر پروسه و روند تحولات تاکید می شود. در این مدل، اعتقاد بر این است که هر اندازه روابط درونی باز و شفاف تر باشند و مسئولیت کارها به عهدهء جمع گذاشته شود، استعداد های نهفته شکوفا تر، عقل جمعی فعالتر و بر اعتماد عمومی و فی مابین افزوده می گردد. کلید راهگشا اما در این رابطه بخود واگذاشتن مردم و اعتماد به عقل جمعی و اعتماد به محصول مشترکی است که در اثر کنش و واکنش انسان ها ایجاد می گردد. البته نا گفته آشکار است که این کلید تنها در قفل اومانیسم و سکولاریزم می چرخد و می تواند راه گشای جامعه باز و سالم باشد.

    8 فوریه 2020

برگرفته از سايت مديريت گذار

بازگشت به خانه