محمدعلی فروغی،

چهرهء چند بعدی و درخشان نسلی خلاق

فرج سرکوهی

در اسفند 1387 ویرایش تازه‌ای از مجموعه مقالات محمدعلی فروغی در دو مجلد منتشر شد. نخستین چاپ این کتاب دهه ها پیش منتشر شده بود اما در ویرایش تازه مقالاتی چون نوشته فروغی در بارهء شاهنامه نیز به کتاب افزوده شده است.

مجموعه مقالات محمدعلی فروغی نه فقط طرحی از شخصیت چند بعدی و پیچیده یکی از تأثیرگذارترین چهره‌های فرهنگی، دانشگاهی و سیاسی ایران معاصر را به دست می‌دهد که مسائل فرهنگی و وضعیت سیاسی و اجتماعی ایران را به دوران پرتلاطم حیات فرهنگی و سیاسی فروغی، از نخستین مجلس مشروطه تا نخستین سال سلطنت پهلوی دوم، تصویر می‌کند.

محمدعلی فروغی از درخشان‌ترین چهره‌های نسلی از پژوهندگان، مورخان، ادبا و محققان ایرانی بود که از بستر انقلاب مشروطه برخاستند و در سال‌های پرتلاطم این انقلاب و جنگ جهانی اول و به دوران بیست سالهء سلطنت پهلوی اول آثار خود را منتشر کرده و در عرصه‌های تخصصی خود چندان غنی و خلاق بودند که در نسل‌های بعدی، جز شاید یکی دو چهره، هیچ کس جای آنان را نگرفت.

نسلی که فروغی در متن آن بالید بر زبان و ادب فارسی و حکمت و فلسفه و فرهنگ کلاسیک ایرانی مسلط و با مدرنیته اروپای غربی و روش‌های تحقیق آکادمیک آشنایی عمیق داشت.

فروعی چون احمد کسروی، تقی‌زاده، علامه قزوینی، فروزانفر، اقبال آشتیانی، رشید یاسمی، عبدالعظیم قریب، ملک‌الشعرای بهار، حسین گل گلاب، علی اکبر دهخدا و دیگر چهره‌های درخشان نسل خود در تحولات فرهنگی ایران پس از مشروطه نقشی کارساز داشت اما برخلاف بسیاری از چهره‌های علمی و آکادمیک نسل خود در سیاست عملی نیز فعال و در گره‌گاه‌های مهم تاریخ سیاسی ایران معاصر نقشی اثرگذار ایفا کرد.

محمدعلی فروغی شخصیتی چند بعدی و پیچیده داشت. از نخستین استادان سیاست و فلسفه سیاسی در ایران بود، چند سالی ریاست فرهنگستان اول را بر عهده داشت، نخستین کتاب تاریخ فلسفه را در زبان فارسی با عنوان سیر حکمت در اروپا تألیف و آثاری چون ثروت ملل اثر آدم اسمیت را ترجمه و رباعیات خیام و کلیات سعدی را تصحیح کرد اما از همان نوجوانی سمت‌های سیاسی را نیز بر عهده داشت.

فروغی که در نخستین سال‌های حیات سیاسی خود لیبرال مسلک و نماینده  مجلس اول و دوم مشروطه بود، علاوه بر 25 بار وزارت در کابینه‌های گوناگون، نخستین و آخرین نخست‌وزیر رضا شاه و نخستین نخست‌وزیر فرزند او نیز بود.

محمدعلی فروغی در 1254 در تهران در خانواده‌ای با فرهنگ که اعضای آن در دیوان‌سالاری قاجار سمت‌های مهمی را بر عهده داشتند، متولد شد. پس از اتمام تحصیلات اولیه و فراگیری زبان‌های عربی و فرانسه در رشته پزشکی دارالفنون تحصیل کرد اما پس از چندی پزشکی را رها و به ادبیات و علوم سیاسی و فلسفه روی آورد.

فروغی چند سالی معلم خصوصی احمد شاه قاجار، چند سالی معلم دارالفنون و سال‌ها استاد مدرسه علوم سیاسی و مدیر آن بود و برای تدریس در این مدرسه کتاب‌هایی چون حقوق اساسی یا آداب مشروطیت دول را تألیف و کتاب ثروت ملل اثر آدم اسمیت را ترجمه کرد.

نماینده دوره اول و دوم مجلس مشروطه در سال 1919 میلادی به عنوان یکی از اعضای هیئت اعزامی ایران به کنفرانس صلح پاریس به فرانسه سفر کرد و علاوه بر 25 بار وزارت چند سالی نیز ریاست دیوان عالی کشور را بر عهده داشت.

در سال 1304، سالی که مجلس مؤسسان به سلطنت سلسله قاجار پایان داد، کفیل نخست‌‌وزیری بود و پس از انتقال سلطنت به عنوان نخستین نخست ‌وزیر پهلوی اول منصوب شد. فروغی یک بار دیگر در سال 1312  به این سمت منصوب اما در سال 1314 مغضوب رضا شاه و خانه‌نشین شد.

در سال 1320 پس از حملهء متفقین به ایران رضا شاه برای بار سوم، و این بار به اجبار زمانه، فروغی را به نخست‌وزیری برگزید. فروغی آخرین نخست ‌وزیر او و نخستین نخست ‌وزیر فرزند او بود و در سال 1321 درگذشت.

فروغی به دوران حیات فرهنگی خود آثاری چون اصول علم ثروت ملل آدام اسمیت و تاریخ ملل قدیمه مشرق را ترجمه و آثاری چون سیر حکمت در اروپا، حقوق اساسی یا آداب مشروطیت دول ، آیين سخنوری، تاریخ مختصر ایران، تاریخ مختصر دولت قدیم روم، حكمت سقراط و افلاطون و اندیشه‌های دور و دراز را تألیف و رباعیات خیام و کلیات سعدی را تصحیح کرد.

مجموعه دو جلدی مقالات فروغی با کوشش محسن باقرزاده تنظیم و منتشر شده است.

24 اسفند 1387

http://www.radiofarda.com/content/F7_book_review_Foroughi/1510015.html

بازنشر در سايت سکولاريسم نو

http://www.newsecularism.com/2009/03/25.Wednesday/032509-Faraj-Sarkuhi-Forughi.htm

بازگشت به خانه