سام قندچی: یک اشتباه در تحلیل لنین از امپریالیسم

تأسيس: 14 مرداد 1392 ـ در نخستين کنگرهء سکولاردموکرات های ايران -همزمان با 107 مين سالگرد مشروطه

خانه | آرشيو صفحات اول سايت | جستجو در سايت | گنجينهء سکولاريسم نو

17 امرداد ماه 1401 - 8 ماه اگوست 2022

کتاب لنین تحت عنوان «امپریالیسم بالاترین مرحله ی سرمایه داری،» طی سال های جنگ جهانی اول در زوریخ نوشته شد، و نه تنها روی چپ در سال های کمینترن اثر گذاشت، بلکه بر نیروهای دیگر ضدغرب، از جمله بر اسلامگرایان، تا به امروز تأثیر داشته است.

کتاب از تحقیقات رودلف هیلفردینگ، مارکسیست اتریشی، بهره گرفته گرچه هیلفردینگ مدت ها پیش از انقلاب اکتبر مخالف لنینیست ها بود و در تأسیس جمهوری وایمار نقش داشت. اما اگر بخواهیم منصف باشیم، در بسیاری از ایده هایی که در کتاب لنین مورد انتقاد این نگارنده است، نه تنها او و هیلفردینگ اشتراک نظر داشتند، بلکه مارکس نیز، در جلد سوم کاپیتال، که توسط فردیک انگلس با استفاده از دستنوشه های مارکس به رشتهء تحریر درآمده، همان دیدگاهها را داشته است!

اساساً لنین عصر امپریالیسم را بعنوان صدور «سرمایه» از کشورهای متروپل تعریف می کند که جایگزین صدور «کالا» در عصر کلونیالیسم شده، با سه هدف:

در عصر ما می توان همین تعریف را امروز از گلوبالیسم کرد که چپی ها در اواخر قرن بیستم با آن مخالف بودند اما امروز از آن حمایت می کنند!

با این حال، این امر ابداً موضوعِ نقدِ صاحب این قلم نیست و موافقم که این سه عنصر، کانون توجه در صدور سرمایه هستند، چه کسی دوست داشته باشد که آن را به اصطلاح "امپریالیسم،" بخواند، یا که با استفاده از ترمینولوژیِ امروز، «گلوبالیسم»، نامگذاری کند!

آنجایی که، به باور این نگارنده، لنین اشتباه می کند جائی است که به تصور او رقابتِ شرکت های خصوصی به دلیل انحصاری شدن سرمایه از بین می رود و، بنابراین، او رقابت را فقط بین کشورهای سرمایه داری می بیند که، در نتیجهء آن، مسأله ای با ابعاد جهانی می شود، و از آن طریق او جنگ جهانی اول را توضیح می دهد. بعداً هم می دانیم که چپ ها همین تحلیل را از جنگ جهانی دوم می کنند.

به باور صاحب این قلم، اشتباه لنین و مارکسیست های دیگر، از جمله خودِ کارل مارکس، آن است که فکر می کردند، با انحصاری شدن سرمایه، رقابت در درون دولت های ملی قطع خواهد شد. اما یک قرن بعد، یعنی امروز، در بالاترین سطوح شرکت های سهامی در آمریکا، ما می توانیم مارک تولیدی «وال مارت» به نام «گِرِیت ولیو» را ببینیم که با همهء مارک های اصلی تولیدی، از جمله اگر بخواهیم فقط چندتا را نام ببریم، «کلاگز»، «کمپبل سوپ»، «پُست»، «فریتولی»، بطور مداوم، در رقابت است، و می توان این واقعیت را در هر صنعتی همینجا در آمریکا، ملاحظه کرد.

به عبارت دیگر، برعکس، این مالکیت دولتی است که رقابت شرکت های خصوصی را از بین می برد و، چنانگه مشتهده می کنیم، وجود و رشد شرکت های خصوصی در آمریکا به یک شرکت غول آسا که همهء رقابت را نابود کند، منتهی نشده است.

آیا این امر به خاطر قوانین «آنتی تراست» در آمریکا ست؟ موافقم که قوانین آنتی تراست به ادامهء رقابت کمک کرده اند، اما حتی بدون وجود آنها نیز این در خصلت سرمایهء خصوصی است که نگذارد چنین رقابتی بمیرد.

نه تنها لنین، بلکه پیش از او، مارکس و انگلس هم، همین اشتباه را در مورد سرمایهء انحصاری، که در اواخر زندگی مارکس تازه شروع شده بود و همچنان تا به امروز با ما است می کردند.

طنز آلود آنکه تهدید اصلی نسبت به دموکراسی از جانب انحصاری شدن سرمایهء خصوصی در جهان غرب نبود، بلکه مالکیت دولتی در خود کشورهای سوسیالیستی دموکراسی را در نیمی از جهان کُشت.

واقعین اثبات شده آن است که اکنون، به جایِ دولت، نه تنها سرمایه های بزرگ و رقابت آنها به دموکراسی یاری می رساند، بلکه شاهد آن بوده ایم که سرمایهء صنایع «سرمایه بر»، نظیر توسعهء تکنولوژی های فضایی، را شرکت خصوصی «اسپیس ایکس»، که در سال 2002 تأسیس شد، تقبل می کند و از همین حالا در رساندن محموله های بار و انسان به ایستگاه بین المللی فضایی موفق بوده، و حتی در پی ایجاد سفینه برای سفر به مریخ است. و تازه این شرکتِ ایلان ماسک تنها شرکت نیست و چند رقیب دیگر هم وجود دارند!