گورباچف: پایان تاریخ کمونیسم حکومتی

جلال ایجادی

  تاریخ شوروی از 1917 آغاز شد. لنین از 1917 تا 1922 حکومت کرد، استالین از 1922 تا 1953 سلطه داشت، خروشچف از 1953 تا 1964 در راس بود، پادگورنی و برژنف از 1964 تا 1982 مسلط بودند، آندورپوف و سپس چرنینکو از 1982 تا 1985 در قدرت ظاهر شدند و بالاخره گورباچف از 1985 تا 1991 در قدرت بود. او، از درون، شکاف ها و بحران ها را عریان ساخت و حکومت اش پایان کمونیسم دولتی بود. گورباچف محصول تاریخی بن بست کمونیسم بود، او حامل تناقضی ساختاری بود. او پیامبر رهایی بخش نبود، او شیپور مرگ کمونیسم دولتی را پس از 74 سال اعلام نمود.

1

  پس از مرگ استالین در سال 1953 و فجایع او، چگونه نظام توتالیتر باید ادامه یابد؟ پس از او، بدنبال رقابت حاد و اقدام‌های کودتایی میان رهبران حزب، خروشچف اوکراینی تبار در سال ۱۹۵3 بقدرت رسید. او یار استالین بود ولی در کنگرهء بیستم حزب، خود را اصلاح طلب جلوه داد و کیش شخصیت استالین را افشا نمود. خروشچف نظام سیاسی ایدئولوژیک توتالیتر و سلاح اتمی و پروپاگاند کمونیستی را ادامه می‌دهد. در مقابله جوئی با خواست مجارها بخاطر بیرون آمدن از پیمان ورشو، در اکتبر ۱۹۵۶ ارتش شوروی را برای سرکوب مجارها می‌فرستد و بیش از نفر ۴۰۰۰ را می‌کشد و در سال ۱۹۶۲ بحران موشکی کوبا را تولید می‌کند، ولی در مقابل فشار سیاسی آمریکا شکست می‌خورد. رفرم‌های اقتصادی و آموزشی خروشچف در روسیه نیز به شکست می‌انجامد.

2

سپس گروه برژنف و گاسیگین علیه خروشچف توطئه و کودتا کرده و خروشچف را در سال ۱۹۶۴ کنار می‌گذارند. در ابتدا نیکولا پادگورنی بقدرت می‌رسد. در سال ۱۹۶۸ ارتش سرخ و «ک.گ.ب» بهار پراگ را که خواهان آزادی و اقتصاد غیرمتمرکز بود سرکوب می‌کنند. لئونید برژنف، اوکراینی تبار، قدرت را بدست می‌گیرد و از ۱۹۷۷ تا ۱۹۸۲ نظام شوروی را با سلیقهء مستبدانه فردی می‌گرداند. برژنف سیاست تسلیحات اتمی و فضایی را ادامه می‌دهد ولی فساد عمومی و ناتوانی اقتصادی رژیم سراسری می‌گردد و در کشور مخالفانی مانند آندره ساخاروف رشد می‌کنند. در این شرایط هیچ خواستی برای پلورالیسم سیاسی موجود نیست ولی، در درون حزب، دور از دید جامعه، باندبازی و یارگیری توطئه گرانه فراوان است. حزب کمونیست شوروی گندیده است و بوروکراسی و مخالفت‌های درونی حزب را فلج ساخته است. اقتصاد کشور در رکود است، خفگی در جامعه عمومیت دارد و دیپلوماسی فاقد جاذبه است. در این دوره، برژنف ۱۱۴ نشان لیاقت نظامی بر لباس‌های خود نصب کرده بود، رهبران «نومانک لاتور» در فساد غوطه ور بودند، میزان ۷۰ درصد اعضای کمیته مرکزی بیش از ۶۰ سال داشتند. لحظهء انفجار نزدیک بود.         تاریخ شتاب می گیرد. یوری آندروپوف در سال ۱۹۸۲ بقدرت می‌رسد، او مرد دستگاه جاسوسی است و مخالفان را به بیمارستان روانی می‌فرستد و با فاسدان دولتی اعلام «مبارزه» می‌کند، ولی مهره ها جابجا می شوند و در ۱۹۸۴ می‌میرد و سپس کنستانتن چرنینکو بیمار می‌آید، ویک سال بعد می میرد. چه کسی می تواند رژیم شوروی را نجات دهد و آیا نظام کمونیسم دولتی امکان نجات دارد؟

3

در این وضع آشفته و سردرگمی ژرف و بحران سیاسی، میکائیل گورباچف که با حمایت آندروپوف بالا آمده بود در 1980، به ادارۀ سیاسی حزب (پولیت ‌بورو) رسید که بالاترین سطح اداری شوروی بود. برژنف جامعه را پس از 15 سال حکمرانی کاملن بیمار نمود. پس از مرگ او، آندورپوف، که پیش از آن پانزده سال رئیس کا.گ‌.ب بود، در پی بازتولید سلطه گری سنتی است ولی او و جانشین او، چِرنینکو، که مرده های زنده ای هستند بسرعت از صحنهء زندگی خارج می شوند. شوروی به نفس نفس افتاده و رهبران سالخورده و فرتوت و بیمار دیگر نمی توانند به «سوسیالیسم واقعا موجود» توان بخشند. تبلیغات دروغ حزب کمونیست شوروی و همه< توده ای های وطنی و کمونیست های جهان قادر نیستند ورشکستگی کمونیسم دولتی را پنهان کنند. مدل شوروی جاذبه و کشش خود را از دست داده است.

4

گورباچف در سال  ۱۹۸۵قدرت را بدست می گیرد. او، بدنبال آسیب شناسی خود از وضعیت اجتماعی، اولین کارزاری که به راه انداخت مقابله با باده‌نوشی و الکل بود. مصرف وُدکا تندرستی مردم روسیه را ویران نموده بود. در روسیه امید به زندگی به 62 سال رسیده بود و در واقع این سن 12 سال پایین‌تر از امید به زندگی در آمریکا بود. بیش از 20 میلیون «دائم‌الخمر» در شوروی نیروی کار و جمعیت فعال را مورد ضربه قرار داده بود. گورباچوف قوانین را برای مقابله با اعتیاد به الکل تصویب کرد و در این زمینه تعطیلی دو سوم مشروب ‌فروشی‌ها و محدود کردن ساعت کار میخانه‌ها و جریمه نقدی و حبس برای افراد مست، از جمله قوانین ضد الکل بود. این سیاست اندکی اوضاع را بهبود بخشید، ولی سرطان سیاسی سراسری است. مردم ناامید هستند و به صف کشیدن برای کالای بنجل عادت کرده اند.

گورباچوف بسیار نامحبوب شد و روس ها با طنز او را «رفیق آب‌پرتغال»» (به جای «رفیق گورباچوف») و «دبیر آب‌معدنی» (به جای «دبیرکل») می نامیدند. در مقابل محدودیت های قانونی در جامعه در مورد مصرف مشروب، روس ها بشیوهء مخفی به تهیهء مشروب در خانه ها اقدام نمودند. در این دوران آسیب‌های جدیدی سر برآورد. گورباچوف در ارزیابی آسیب های کلان اشتباه کرده بود. او بسرعت متوجه می شود که منشاء فساد و فرسودگی نظام حزبی و اداری و تمرکزگرایی دولتی است. او متوجه می شود که مدل دولتی منشاء فساد و تخریب روحیهء مردم است. او می خواهد سوسیالیسم را نگه دارد ولی، در همان حال، رفرم اقتصادی را به اجرا درآورد. گورباچوف رفرم خود را با عنوان «گلاس‌نوست» و «پروسترویکا» (شفافیت و نوسازی) آغاز می کند. او به رفرم «دن سیائو پینگ» در چین فکر می کند. برای او شفافیت در ادارۀ کشور و ایجاد گشایش‌های اقتصادی و بازسازی نظام اداری و کاستن از قدرت حزب، اجزای سیاست اصلاحی و رفرم کشور به حساب می آیند. افزون بر آن، در کنار سیاست نوسازی داخلی، سیاست تسلیحاتی و اختصاص 20 درصد از تولید ناخالص ملی در بودجه، باید تغییر کند و سیاست خارجی و زورآزمایی نظامی اتمی باید متحول گردد. در سیاست خارجی، آزاد گذاری کشورهای پیمان ورشو، پایان جنگ سرد، اعلام خلع ‌سلاح اتمی، عدم سخت‌گیری در اتحاد دوبارۀ آلمان، کاهش استفاده از قوۀ قهریه در بارهء استقلال طلبی برخی کشورها (غیر از آذربایجان) و درخواست وام و سرمایه از غرب برای نیاز اقتصادی، جلوه های گوناگون سیاست خارجی گورباچف بود.

5

گورباچف با شعار «آزادی بیان» ظهور می‌کند و یک سری اصلاح اقتصادی و اجتماعی را اعلام می‌نماید. او شاهد شکاف ها و زخم‌های سرطانی درونی است و آگاه است که شوروی از درون پوسیده است و در حال سقوط است. او می‌بیند که «دن سیاپینگ» با سیاست بازار آزاد تحرک جدیدی به اقتصاد چین داده است. گورباچف کمی درها را باز می کند و خواهان کنترل قدرت است ولی با توفان مواجه می گردد. رفرم‌های اقتصادی او با موفقیت همراه نبود و منجر به گرانی و فقر بیشتر شد ولی، با گورباچف، طلسمی شکسته شد و آن طلسم کمونیسم بود. در این زمان دیوارهای ترک خورده به لرزش می افتند، محافظه کاران حزب و دولت و ارتش به اعتراض درمی آیند. شکاف ها و تناقض‌های درونی دستگاه کمونیستی منفجر می‌شوند. آنچه در درون مخفی بود، از این پس، علنی و عریان می‌شود. دیگر کنترل نظام با انبوهی از تضادها میسر نیست.

جناح محافظه کار تر سیاسی - نظامی اقدام به کودتا می کند ولی بوریس یلسین، با همسو نشان دادن خود با جمعیت معترض، در برابر نظامیان می‌ایستد و علیه گورباچوف کودتا می کند. در آخر، بحران سیاسی حزب و قدرت طلبی شخصی افراد حزبی و استرس و عصبانیت ناشی از بهم ریختگی اروپای شرقی و تمایل دمکراسی خواهی شهروندان اروپا و نیز استقلال خواهی جمهوری های وابسته به شوروی، منجر به گسیختگی همه جانبه می‌شود. گورباچف در اوت ۱۹۹۱ حزب کمونیست را ترک می‌کند و در ۶ نوامبر ۱۹۹۱ حزب کمونیست حاکم بر اتحاد جماهیر شوروی منحل می‌گردد و در ۲۵ دسامبر همان سال گورباچف از مقام خود استعفا می‌دهد. فردای این استعفا «جمهوری سوسیالیستی فدرال شوروی» به «فدراسیون روسیه» تغییر نام می‌دهد.

6

بنظر می آید که گورباچف در پی متلاشی کردن اتحاد جماهیر شوروی نبود ولی به روند اضمحلال درونی نظام سوسیالیستی آگاهی یافته بود. او در تضاد بی سابقه ای قرار داشت. رفرم اقتصادی در چین منبع الهام او بود ولی او فاقد یکپارچگی حزب کمونیست بود و تکنوکرات ها و مسئولان حزبی شوروی در فساد فزاینده درگیر بودند. دستگاه مدیریت سیاسی کاملن گندیده شده بود.

 با تمام دشواری ها، در زمان او، در سال 1986 خانوادهء ساخارف، پس از شش سال تبعید، به مسکو برمی گردد. رمان «دکتر ژیواگو»ی پاسترناک منتشر می‌شود. در سال 1988 گورباچوف به جنگ تجاوز کارانهء در افغانستان پایان می دهد. او خواهان پایان دادن به جنگ سرد و بازگشت به دنیای مطمئن تر و صلح بود. جهان غرب از این رویدادها استقبال می کرد زیرا شکست سوسیالیسم برای لیبرالیسم سیاسی یک پیروزی بود و، افزون بر آن، جدا از استراتژی دیپلوماسی، بحران سوسیالیسم استالینیستی برای دمکرات های جهان رویداد جالبی بود زیرا ایدئولوژی توتالیتاریسم به یک شکست بزرگ دچار شده بود. در سال 1990 جایزهء نوبل صلح به گورباچوف داده شد و این امر تشویقی برای صلح گرایی کشورها بود. دبیرکل سازمان ملل متحد، در زمان مرگ او گفت که گورباچوف مدافع خستگی ناپذیر صلح بود، او سیاستمداری بود که جریان تاریخ را عوض کرد و به جنگ سرد پایان داد. اما این گفته نباید شیفتگی یک جانبه در ما پدید آورد، هرچند که، در ضمن، بیان یک رئالیسم است. تاریخ اتفاق می افتد و انسان ها، آگاه و نیمه آگاه و نادان، در آن شرکت می کنند.

7

گورباچف درگذشت، اکثریت روس ها بی تفاوت و یا خوشحال شدند. ولادیمیر پوتین و الکساندر دوگین برای او اندوهناک نشدند زیرا او را «پدرخواندهء نیهیلیسم» و مسئول انحلال شوروی قلمداد می کنند. برای پوتینیست ها این انحلال، «بزرگترین فاجعه ژئوپولتیک قرن بیستم» است. تمام روسوفیل های جهان کار او را بعنوان «توطئه گری امپریالیستی» معرفی می کنند. شاعر ایرانی، «سایه»، با عصبانیت «گرباچف رویزیونیست نامرد» را مورد خطاب قرار می دهد و می گوید: «یک دم نگاه کن که چه بر باد می دهی؟ / چندین هزار امید بنی آدم است این». وابستگی روانی ایدئولوژیک هنرمند سیاسی و شاعر هم میهن ما یکی دیگر از آسیب های مهلک کمونیسم روسی است. در این ذهنیت، دمکراسی و آزادی ارزشی ندارد. این ذهنیت به اسارت روانی خو کرده است.

حال اگر خوب بنگریم دورهء حکومتداری گورباچف پایان تاریخی کمونیسم در جهان است. روشن است که ایده های مارکس و نیز ایده های فیلسوفان مخالفان او در جهان به گشت و گذار خود ادامه خواهند داد. ولی بحث بر سر یک الگوی حکومتی سیاسی است. توهم «سوسیالیسم علمی» و توتالیتاریسم استالینیستی یک فاجعه بزرگ بود و چشم های بخش مهمی از کره زمین را کور کرده بود. نظامی فرو ریخت که در فساد جهان نقش مهمی داشت. البته ایدئولوژی فاسدی مانند اسلام، ایدئولوژی های نازیستی و استعماری و پوپولیستی و ایدئولوژی های ضد انسان و ضد طبیعت ادامه خواهند یافت. همانگونه که مبارزهء انسان برای آزادی هم بطور مسلم ادامه پیدا می کند.

_____________________________

* جلال ایجادی، جامعه شناس دانشگاه فرانسه، آخرین اثر خود را بنام «بحران بزرگ زیستبوم جهان و ایران» در 480 برگ، از طریق انتشارات فروغ، منتشر نموده است. از این نویسنده تا کنون کتاب «نواندیشان دینی، روشنگری یا تاریک اندیشی:، 310 صفحه، نشر مهری، کتاب «جامعه شناسی آسیب ها و دگرگونی های جامعه ایران»، 400 صفحه، انتشارات نشرمهری، کتاب «بررسی تاریخی، هرمنوتیک و جامعه شناسی قرآن»، 380 صفحه، و کتاب «اندیشه ورزی ها در باره جامعه شناسی، فلسفه، زیستبومگرایی، اقتصاد، فرهنگ، دین، سیاست»، 720 صفحه، چاپ نشر مهری، منتشر شده است.

بازگشت به خانه